स्वयंपोषी जीव (Autotrophs) / उत्पादक (Producers)

09/05/2025
262

प्रत्येक सजीवाला जगण्यासाठी अन्नाची गरज असते. काही जीव असे असतात की ते कोणत्याही इतर जीवावर अवलंबून न राहता स्वतःच अन्न तयार करतात. असे जीव म्हणजेच स्वयंपोषी (Autotrophs) किंवा उत्पादक (Producers).

हे जीव पाणी, कार्बन डायऑक्साइड आणि सूर्यप्रकाश यासारख्या अजैविक घटकांचा वापर करून सेंद्रिय अन्न तयार करतात. हे अन्न केवळ स्वतःसाठीच नव्हे तर इतर सर्व परपोषी (Heterotrophs) जीवांसाठीही आधारस्तंभ ठरते.

उदाहरणे: झाडे, गवत, झुडपे, शैवळ (Algae), फायटोप्लॅंक्टन (Phytoplankton) हे सर्व स्वयंपोषी जीव आहेत.

स्वयंपोषी जीव अन्न कसे तयार करतात

स्वयंपोषी जीव मुख्यतः दोन प्रकारे अन्न तयार करतात

परिसंस्थेतील स्वयंपोषी जीवांची भूमिका

स्वयंपोषी जीव अन्नसाखळीच्या पहिल्या स्तरावर असतात. हे जीव स्वतः अन्न तयार करतात आणि पर्यावरणातील इतर परपोषी (Heterotrophs) जीवांना पोषणद्रव्य पुरवतात. त्यांच्या अनुपस्थितीत कोणतीही परिसंस्था टिकू शकत नाही.

परपोषी जीव (Heterotrophs) किंवा भक्षक (Consumers) म्हणजे काय?

परपोषी जीव स्वतः अन्न तयार करू शकत नाहीत. त्यामुळे ते स्वयंपोषी किंवा इतर परपोषी जीवांवर अवलंबून असतात. अशा जीवांना भक्षक (Consumers) असेही म्हणतात. यांचे तीन प्रमुख प्रकार आहेत

प्राथमिक भक्षक (Primary Consumers) – हे स्वयंपोषी जीव खातात. उदाहरणार्थ ससा, हरण, झूप्लॅंक्टन.

द्वितीयक भक्षक (Secondary Consumers) – हे प्राथमिक भक्षक खातात. उदाहरणार्थ साप, मासे.

तृतीयक भक्षक (Tertiary Consumers) – हे द्वितीयक भक्षक खातात. उदाहरणार्थ वाघ, गरुड.

अपघटक किंवा मृतपोषी जीव (Decomposers / Detritivores / Saprotrophs)

जे जीव मृत वनस्पती व प्राण्यांचे विघटन करून त्यातील पोषकतत्त्वे जमिनीत परत आणतात त्यांना अपघटक (Decomposers) किंवा मृतपोषी (Saprotrophs) म्हणतात. हे जीव परिसंस्थेतील पोषणचक्र पूर्ण करतात.

उदाहरणे: बुरशी, बॅक्टेरिया, काही कीटक आणि अळ्या.

अन्नसाखळीतील प्रमुख सजीवांचे प्रकार

स्वयंपोषी (Autotrophs / Producers) – स्वतः अन्न तयार करतात
प्राथमिक भक्षक (Primary Consumers) – स्वयंपोषी जीव खातात
द्वितीयक भक्षक (Secondary Consumers) – प्राथमिक भक्षक खातात
तृतीयक भक्षक (Tertiary Consumers) – द्वितीयक भक्षक खातात
अपघटक / मृतपोषी (Decomposers / Saprotrophs) – मृत जीवांचे विघटन करतात

निष्कर्ष

प्रत्येक परिसंस्थेचे स्थायीत्व राखण्यासाठी स्वयंपोषी, परपोषी आणि अपघटक या तिन्ही प्रकारच्या जीवांची गरज असते. स्वयंपोषी जीव अन्नसाखळीची सुरुवात करतात, परपोषी जीव त्यावर अवलंबून राहतात, आणि अपघटक जीव मृत सजीवांचे विघटन करून पोषणद्रव्ये पुन्हा परिसंस्थेत आणतात. याच संतुलनामुळे जीवनचक्र अखंडपणे सुरु राहते.