जैविक घटक (Biotic Components)

24/04/2025
286

परिसंस्थेमध्ये दोन प्रमुख घटक असतात जैविक (Biotic) व अजैविक (Abiotic) घटक. यापैकी जैविक घटक म्हणजे सर्व सजीव घटक म्हणजेच वनस्पती, प्राणी, सूक्ष्मजीव, बुरशी, जीवाणू इत्यादी. हे सजीव एकमेकांशी आणि त्यांच्या आजूबाजूच्या अजैव घटकांशी परस्पर संबंध ठेवतात. परिसंस्थेतील ऊर्जेचे वहन व पोषण साखळी यांच्यामध्ये यांचा अत्यंत महत्त्वाचा सहभाग असतो.

जैविक घटक म्हणजे काय?

जैविक घटक म्हणजे सर्व प्रकारचे सजीव जीव, जे सध्या जिवंत आहेत किंवा कधी काळी जिवंत होते. यामध्ये प्राणी, वनस्पती, सूक्ष्मजीव, बुरशी, जीवाणू यांचा समावेश होतो. हे सजीव त्यांच्या भोवतालच्या पर्यावरणाशी सतत परस्परसंबंध ठेवतात. ते ऊर्जा निर्माण करतात, वापरतात, हस्तांतरित करतात आणि शेवटी तीच ऊर्जा परत परिसंस्थेत पुनर्चक्रित करतात.

जैविक घटकांची कार्यपद्धती

जैविक घटकांचं परस्परसंबंध एकमेकांवर आधारित असतो. उदाहरणार्थ, वनस्पती सूर्यप्रकाश वापरून अन्न तयार करतात, प्राणी त्या वनस्पतींवर उपजीविका करतात, तर काही प्राणी इतर प्राण्यांवर शिकारी करतात. मृत सजीवांचा विघटन करून त्यामधून पोषकद्रव्ये मातीमध्ये परत आणणारे सूक्ष्मजीव हे परिसंस्थेला चक्राकार ठेवतात. यामुळे एक अखंड आणि सुसंगत अन्नसाखळी तयार होते.

जैविक घटकांचे प्रकार

जैविक घटक मुख्यतः तीन गटांमध्ये विभागले जातात:

1. Autotrophs( स्वयंपोषी )/producers (उत्पादक)

उत्पादक हे असे सजीव असतात जे आपले अन्न स्वतः तयार करतात. त्यांना स्वयंपोषी (Autotrophs) म्हणतात. ते प्रकाशसंश्लेषण किंवा रासायनिक अभिक्रियांद्वारे ऊर्जा निर्माण करतात.

उदाहरणे
हरित वनस्पती, शैवाळ, आणि काही प्रकारचे जीवाणू.

रोजच्या जीवनातील उदाहरणे
शाळेच्या आवारात उभं असलेलं आंब्याचं झाड, गावातल्या तलावातील हिरवट रंगाचं शैवाळ किंवा समुद्राच्या तळाशी असणारे काही सूक्ष्मजीव हे सर्व उत्पादक आहेत.

त्यांचे कार्य
हे सजीव वातावरणातून कार्बन डायऑक्साइड आणि पाणी घेतात, त्यावर प्रकाशसंश्लेषण करतात आणि ग्लुकोज तयार करतात. हाच अन्न स्रोत इतर सजीवांसाठी आधार ठरतो.

2. Heterotrophs(परपोषी)/consumers (भक्षक) (Consumers / Heterotrophs)

हे सजीव स्वतः अन्न तयार करू शकत नाहीत. ते इतर सजीवांवर अवलंबून असतात. यांचे प्रकार पुढीलप्रमाणे आहेत:

प्राथमिक उपभोगकर्ते
वनस्पती खाणारे प्राणी, उदा. गाय, ससा, मेंढा.

द्वितीयक उपभोगकर्ते
मांसाहार करणारे प्राणी जे शाकाहारी प्राण्यांना खातात, उदा. बिबट्या, ससाणा.

तृतीयक उपभोगकर्ते
अशा प्राण्यांवर शिकारी करणारे मोठे मांसाहारी, उदा. वाघ, सिंह.

चतुर्थक उपभोगकर्ते (Top Carnivores)
अन्नसाखळीच्या शेवटच्या टप्प्यावर असणारे भक्षक, उदा. गरुड, गिधाड.

सर्वभक्षी
जे वनस्पती आणि प्राणी दोन्ही खातात, उदा. माणूस, डुक्कर, अस्वल.

रोजच्या जीवनातील उदाहरणे
गवतात चरणारी गाय, झाडावर फळं खाणारा माकड, मासे खाणारा ससाणा, घरातील कुत्राहे सर्व आपल्याला उपभोगकर्त्यांचे प्रकार समजायला मदत करतात.

3. Decompsers or detrivores or saprotrophs ( मृतपोषी/अपघटक)

अपघटक हे असे सूक्ष्मजीव असतात जे मृत वनस्पती आणि प्राण्यांचे विघटन करून त्यातील पोषकद्रव्ये परत मातीमध्ये मिसळतात. हे अन्नसाखळीतील शेवटचा पण अत्यावश्यक घटक आहे.

उदाहरणे
बुरशी, जीवाणू, काही कीटक.

रोजच्या जीवनातील उदाहरणे
शेतात पडलेली वाळकी झाडं काही दिवसांनी मातीत मिसळतात. यामागे बुरशी आणि सूक्ष्मजीव कार्यरत असतात. घरामागे पडलेली सडलेली पाने यावर सुद्धा बुरशी दिसते, हे देखील अपघटनाचेच उदाहरण आहे.

महत्त्व
अपघटकांमुळे परिसंस्थेत पोषणद्रव्यांचे पुनर्चक्रण होते, मृदा सुपीक राहते आणि नवीन वनस्पती वाढीस लागतात.

निष्कर्ष

जैविक घटक हे कोणत्याही परिसंस्थेचा आत्मा आहेत. ते ऊर्जा आणि पोषणाची निर्मिती, वहन, आणि पुनर्वापर अशा सर्व टप्प्यांमध्ये सहभागी असतात. त्यांच्या सहकार्यामुळेच पर्यावरणातील सजीव आणि निर्जीव घटकांचा समतोल टिकून राहतो.