ब्रह्मोस (BrahMos): भारताचे अजेय क्षेपणास्त्र!
भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस SRIRAMS IAS MARATHI BLOG
Home / Blog / ब्रह्मोस (BrahMos): भारताचे अजेय क्षेपणास्त्र!
2025 मध्ये झालेल्या भारत-पाकिस्तान संघर्षादरम्यान, भारताने Operation Sindoor अंतर्गत पहिल्यांदाच BrahMos क्षेपणास्त्राचा प्रत्यक्ष लढाईत वापर केला. या मोहिमेत भारतीय वायुसेनेने Sukhoi Su-30MKI विमानावरून BrahMos क्षेपणास्त्र प्रक्षिप्त करून पाकिस्तानमधील महत्त्वाच्या लष्करी ठिकाणांवर अचूक हल्ले केले. या कारवाईने भारताच्या सामरिक क्षमतेचे प्रदर्शन घडवले आणि क्षेत्रीय सामरिक संतुलनात महत्त्वपूर्ण बदल घडवून आणला.
| *आधुनिक क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञान आणि संरक्षणातील महत्त्वाच्या संकल्पना |
११ मे रोजी संरक्षणमंत्री राजनाथ सिंह यांनी लखनऊ येथील ब्रह्मोस एकत्रीकरण व चाचणी केंद्राचे आभासी उद्घाटन केले. त्यावेळी त्यांनी ब्राम्होस चे पुढीलप्रमाणे वर्णन केले:
"हे केवळ जगातील सर्वात वेगवान सुपरसॉनिक क्रूझ क्षेपणास्त्रांपैकी एक नसून, भारताच्या तांत्रिक सामर्थ्याचे, सामरिक ताकदीचे प्रतीक आहे आणि शत्रूंना रोखण्यासाठीचा एक ठाम संदेश आहे."
ब्रह्मोस हे क्षेपणास्त्र "फायर अ‍ॅण्ड फॉरगेट" तंत्रज्ञान, अत्यल्प रडार प्रतिबिंब (Low Radar Cross-Section) आणि स्टेल्थ डिझाइन यामुळे शत्रूला गोंधळात टाकणारे, वेगवान आणि अचूक अशा वैशिष्ट्यांसह, भारत-रशिया संरक्षण सहकार्याचे एक प्रभावी प्रतीक मानले जाते. (BrahMos क्षेपणास्त्र भारतीय वायुसेनेच्या Sukhoi Su-30MKI या लढाऊ विमानावरून प्रक्षिप्त करण्यात येते. या क्षेपणास्त्राच्या हवाई प्रक्षेपणासाठी Sukhoi Su-30MKI विमानाचे विशेषतः रूपांतर करण्यात आले आहे, ज्यामुळे BrahMos-A या हवाई प्रक्षेपणासाठी अनुकूल असलेल्या प्रकाराचा वापर शक्य झाला आहे).
ब्राह्मोस ची तांत्रिक वैशिष्ट्ये
|
वैशिष्ट्य |
माहिती |
|
प्रकार |
सुपरसॉनिक क्रूझ क्षेपणास्त्र |
|
गती |
2.8 माच (आवाजाच्या 2.8 पट वेगाने) |
|
श्रेणी |
~ 450 किमी (नवीन आवृत्तीत 800 किमी+) |
|
वजनी क्षमता |
200-300 किलोग्रॅम (परंपरागत युद्धसामग्री) |
|
लाँचिंग प्रणाली |
जमिनीवरून, पाणबुडीतून, युद्धनौकेवरून, आणि आकाशातून |
|
नेव्हिगेशन |
INS (Inertial Navigation System), GPS/GLONASS |
|
अचूकता |
1 मीटर पेक्षा कमी CEP (Circular Error Probable) |
|
१० मे रोजी, पाकिस्तानच्या सैन्य तळांवर करण्यात आलेल्या अचूक बदली कारवाईत, भारतीय सशस्त्र दलांनी ब्रह्मोससह इतर अत्याधुनिक शस्त्रांचा वापर केल्याचे समजते, त्यात प्रमुखतः:
|
ब्रह्मोसचा उगम: का आणि कसा झाला विकास?
भारताने १९८० च्या दशकात स्वदेशी क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञानासाठी ‘इंटिग्रेटेड गाईडेड मिसाईल डेव्हलपमेंट प्रोग्रॅम (IGMDP)’ सुरू केला होता. या उपक्रमाचे नेतृत्व डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यांनी केले होते. या कार्यक्रमाअंतर्गत खालील महत्त्वाची क्षेपणास्त्र प्रणाली विकसित करण्यात आली:
- अग्नी – अण्वस्त्र वाहून नेण्यास सक्षम, दीर्घ पल्ल्याचे बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र
- पृथ्वी – जमिनीवरून जमिनीवर मार करणारे क्षेपणास्त्र
- आकाश – जमिनीवरून हवेत मार करणारे क्षेपणास्त्र
- नाग – रणगाड्यांवर प्रहार करणारे अँटी-टँक क्षेपणास्त्र
१९९० च्या दशकात भारतीय संरक्षण धोरणकर्त्यांना लक्षात आले की भारताकडे क्रूझ क्षेपणास्त्र या तंत्रज्ञानाचा अभाव आहे – ही अशी क्षेपणास्त्रे आहेत जी स्थिर उंची व वेगात उडत राहून अत्यंत अचूकतेने लक्ष्यावर प्रहार करतात.
१९९१ च्या गल्फ युद्धात क्रूझ क्षेपणास्त्रांच्या यशस्वी वापरामुळे भारतात यासाठी तातडीने विकासाची गरज अधोरेखित झाली.
भारत-रशिया भागीदारी: ब्रह्मोसचा जन्म
- फेब्रुवारी १९९८ मध्ये मॉस्को येथे झालेल्या उच्चस्तरीय चर्चेदरम्यान, एक आंतर-शासकीय करार (Inter-Governmental Agreement) करण्यात आला.
- हा करार डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम (तेव्हा DRDO चे प्रमुख) आणि N. V. मिखाईलोव (रशियाचे उपसंरक्षणमंत्री) यांनी स्वाक्षरित केला.
- या करारातून ब्रह्मोस एरोस्पेस या संयुक्त उपक्रमाची स्थापना झाली. हा उपक्रम DRDO (भारत) आणि NPO Mashinostroyenia (रशिया) यांच्यातील सहकार्याचे फलित आहे.
- उद्दिष्ट — बहुउद्देशीय प्लॅटफॉर्मवर वापरता येईल अशा सुपरसॉनिक क्रूझ क्षेपणास्त्राची रचना, विकास व निर्मिती करणे.
"ब्रह्मोस" हे नाव भारतातील ब्रह्मपुत्रा नदी आणि रशियातील मॉस्कवा नदी यांच्या संमीलनावरून ठेवण्यात आले आहे.
- भारताची हिस्सेदारी: ५०.५%
- रशियाची हिस्सेदारी: ४९.५%
पहिली चाचणी आणि जागतिक ठसा
- १२ जून २००१ रोजी, ओडिशातील चांदीपूर येथील इंटिग्रेटेड टेस्ट रेंज वरून, ब्रह्मोसची पहिली यशस्वी चाचणी एका स्थळाधारित लाँचरवरून करण्यात आली.
- तेव्हापासून ब्रह्मोसने जागतिक स्तरावर एक विश्वसनीय व अत्यंत वेगवान क्रूझ क्षेपणास्त्र प्रणाली म्हणून आपली ओळख निर्माण केली आहे.
आज ब्रह्मोस क्षेपणास्त्र प्रणालीत:
- स्वदेशीकरणावर भर
- मारक पल्ला वाढविण्याचे प्रयत्न
- नवीन आवृत्त्यांचा विकास या सर्व गोष्टींवर विशेष लक्ष दिले जात आहे.
ब्रह्मोस क्षेपणास्त्राची तांत्रिक वैशिष्ट्ये
1. दोन टप्प्यांची प्रणोदन प्रणाली (Two-Stage Propulsion System)
ब्रह्मोस क्षेपणास्त्र दोन टप्प्यांमध्ये कार्य करते:
- पहिला टप्पा (Solid-Fuel Booster): घन इंधनाचा बूस्टर क्षेपणास्त्राला मॅक 1 पेक्षा अधिक वेगाने सुपरसॉनिक गतीने झेप घेण्यासाठी मदत करतो. गरजेसारखा वेग गाठल्यानंतर हा टप्पा विभक्त होतो.
- दुसरा टप्पा (Liquid-Fuelled Ramjet Engine): हा टप्पा ‘रामजेट’ प्रकारच्या एअर-ब्रीदिंग इंजिनवर कार्य करतो. या इंजिनमध्ये हाय-स्पीडने येणाऱ्या हवेचा द्रव इंधनाशी संयोग होतो आणि ते प्रज्वलित होऊन जोरदार थ्रस्ट निर्माण करतात.
या टप्प्यामुळे क्षेपणास्त्र मॅक 3 (ध्वनीच्या गतीपेक्षा 3 पट) वेगाने झेप घेते.
2. ‘फायर-अँड-फॉरगेट’ क्षमता
ब्रह्मोस ही एक ‘फायर अँड फॉरगेट’ प्रकारची क्रूझ क्षेपणास्त्र प्रणाली आहे. एकदा लाँच केल्यावर त्याला कोणत्याही बाह्य मार्गदर्शनाची गरज नसते. ती स्वयंचलितपणे लक्ष्य शोधून अचूकतेने त्याचा वेध घेते.
3. स्टेल्थ वैशिष्ट्ये (Stealth Features): शत्रूच्या रडारपासून बचाव करण्यासाठी ब्रह्मोसमध्ये खास स्टेल्थ तंत्रज्ञान वापरण्यात आले आहे:
- कमी रडार क्रॉस सेक्शन (RCS): लहान व कॉम्पॅक्ट डिझाइनमुळे
- विशेष मिश्रधातूचे साहित्य: जे रडारच्या लहरी शोषून घेतात व परावर्तित होऊ देत नाहीत
या वैशिष्ट्यांमुळे ब्रह्मोस शत्रूच्या हवाई क्षेत्रातही न ओळखता शिरकाव करू शकते.
4. उंची प्रोफाइल (Altitude Profile)
- क्रूझिंग उंची: मधल्या टप्प्यात हे क्षेपणास्त्र १५ किमी पर्यंत झेप घेते
- टर्मिनल उंची: लक्ष्याजवळ येताना ही उंची १० मीटर पर्यंत खाली येते, जेणेकरून रडारला चुकवता येईल आणि अचूकता राखता येईल
5. स्टँड-ऑफ रेंज शस्त्र (Stand-Off Range Weapon)
ब्रह्मोस ही ‘स्टँड-ऑफ रेंज’ श्रेणीतील क्षेपणास्त्र प्रणाली आहे.
याचा अर्थ हे क्षेपणास्त्र शत्रूच्या हल्ल्याच्या पल्ल्याबाहेरूनच लाँच करता येते.
यामुळे:
- लॉन्च करणाऱ्या विमान/जहाजाला धोका कमी
- उच्च-मूल्य लक्ष्यांवर अचूक हल्ला
6. वेग व संहारक क्षमता (Speed and Kinetic Impact)
इतर सबसॉनिक क्षेपणास्त्रांच्या तुलनेत ब्रह्मोस देते:
- ३ पट वेग
- २.५ पट पल्ला
- अधिक अचूक लक्ष्य शोधणारी प्रणाली (seeker precision)
- ९ पट अधिक गतीजन्य ऊर्जा (Kinetic Energy)
ज्यामुळे परिणाम अत्यंत धक्कादायक आणि विध्वंसक ठरतो
7. पल्ला व भविष्यातील सुधारणा (Range and Future Enhancements)
- सध्याचा पल्ला: सुमारे ३५० किमी, (मूळ २९० किमीवरून वाढवलेला)
- भविष्यातील पल्ला: ८०० किमी पर्यंत वाढवण्याचे उद्दिष्ट. तसेच हायपरसॉनिक ब्रह्मोस (Mach 5+) वर संशोधन सुरू आहे, जे भारताची दूरगामी सामरिक क्षमता मोठ्या प्रमाणात वाढवेल
ब्रह्मोस क्षेपणास्त्राचे विविध प्रकार
- २००१ मध्ये पहिल्या यशस्वी चाचणीनंतर ब्रह्मोस सुपरसॉनिक क्रूझ क्षेपणास्त्राने वेग, पल्ला, अचूकता व प्लॅटफॉर्म सुसंगततेच्या बाबतीत मोठी प्रगती केली आहे.
- गेल्या दोन दशकांत हे क्षेपणास्त्र स्थल, नौदल, वायुसेना व पाणबुडी या सर्व माध्यमांवर वापरण्यासाठी अनुकूल करण्यात आले असून, भारताच्या संरक्षण सशक्तीकरणात ते एक अत्यंत प्रभावी व बहुउद्देशीय शस्त्र बनले आहे.
१. नौदल आवृत्ती (Ship-Based Variant)
- हे क्षेपणास्त्र नौकांवरून उभ्या (vertical) किंवा आडव्या (inclined) रचना वापरून लाँच करता येते.
- समुद्र-ते-समुद्र व समुद्र-ते-स्थल अशा दोन्ही प्रकारच्या मिशन्समध्ये अत्यंत प्रभावी ठरले आहे.
- युद्धनौका एकाच वेळी ८ क्षेपणास्त्रांचा सलग मारा (salvo mode) करू शकतात — अवघ्या २.५ सेकंदांच्या अंतराने.
- हे सल्व्हो पूर्णपणे सज्ज व अत्याधुनिक क्षेपणास्त्र संरक्षण असलेल्या शत्रूच्या नौदल समूहांनाही निष्प्रभ करू शकतात.
- INS राजपूत ही २००५ मध्ये ब्रह्मोसने सज्ज झालेली पहिली भारतीय युद्धनौका होती.
- ‘बियॉन्ड-द-होरायझन’ लक्ष्य क्षमतामुळे, नौदलाची आघाडीवर मारा करण्याची क्षमता मोठ्या प्रमाणात वाढली आहे.
२. स्थल आधारित आवृत्ती (Land-Based Variant)
- ब्रह्मोसची स्थल आधारित प्रणाली मोबाईल ऑटोनॉमस लॉन्चर्स वापरते, ज्यामध्ये प्रत्येकी ३ क्षेपणास्त्र बसवलेले असतात.
- हे एकाच वेळी तीन भिन्न लक्ष्यांवर मारा करू शकतात.
- २००७ पासून कार्यरत, भारताच्या सीमांवर अनेक ब्रह्मोस युनिट्स तैनात आहेत.
- पल्ला: ४०० किमी पर्यंत, व भविष्यातील आवृत्त्या १००० किमी/मॅक ५ पर्यंत वाढवण्याचे उद्दिष्ट.
- जमिनीवरील ही प्रणाली NBC संरक्षण (Nuclear, Biological, Chemical) युक्त व वातानुकूलित नियंत्रण कक्षांनी सज्ज असते.
- तीन प्रमुख ब्लॉक्स:
- ब्लॉक I: अचूक लक्ष्यभेदन
- ब्लॉक II: सुपरसॉनिक वेगाने खोलवर घुसखोरी व लक्ष्य निवड
- ब्लॉक III: पर्वतीय युद्धासाठी अनुकूल डिझाइन
३. वायुदल आवृत्ती (Air-Launched Variant)
- ब्रह्मोस एअर-लाँच्ड क्रूझ मिसाईल (ALCM) ही सुखोई-३० MKI लढाऊ विमानावर बसवलेली सर्वात जड क्षेपणास्त्र प्रणाली आहे.
- नोव्हेंबर २०१७ मध्ये प्रथम यशस्वी चाचणी झाली — समुद्रावरील लक्ष्यांवर मारा सिद्ध झाला.
- २०१९ मधील चाचण्यांमध्ये या क्षेपणास्त्राने स्थल-आधारित व जल-आधारित लक्ष्यांवर मारा केला. यामध्ये रात्री व प्रतिकूल हवामानातही यशस्वी परिणाम झाले.
- सुखोई-३० MKI (पल्ला: १५०० किमी) जेव्हा ब्रह्मोससह सज्ज असते, तेव्हा ते भारताच्या जमिनीवरील व हिंदी महासागरातील प्रभावी स्टँड-ऑफ शक्ती ठरते.
४. पाणबुडी-आधारित आवृत्ती (Submarine-Launched Variant)
- ही आवृत्ती सुमारे ५० मीटर खोलीवरून पाण्याखालून लाँच करता येते.
- क्षेपणास्त्र कॅनिस्टरमध्ये साठवले जाते आणि पाणबुडीच्या प्रेशर हुल्लमधून उभे लाँच केले जाते.
- पाण्याखाली व पृष्ठभागावरील उड्डाणासाठी वेगवेगळे नेव्हिगेशन सेटिंग्स वापरण्यात येतात.
- मार्च २०१३, विशाखापट्टणम किनारपट्टीवर याची पहिली यशस्वी चाचणी झाली होती.
५. ब्रह्मोस-एनजी (BrahMos-NG – Next Generation)
- हे भविष्यकालीन ब्रह्मोसचे आवृत्ती असून, त्याचे उद्दिष्ट आहे — एअर व नौदल प्लॅटफॉर्मवर वाढीव तैनाती.
मुख्य वैशिष्ट्ये:
- लहान आकार व कमी वजन
- अत्याधुनिक स्टेल्थ तंत्रज्ञान
- इलेक्ट्रॉनिक विरोधक उपायांपासून अधिक संरक्षण (ECCM resistance)
- पाण्याखाली लढण्यासाठी सुधारित बहुउद्देशीय क्षमता
- टॉरपीडो ट्यूबमधून लाँच करता येण्याची क्षमता
ब्रह्मोस-NG चे उद्दिष्ट आहे अधिक प्लॅटफॉर्म सुसंगतता, म्हणजेच लघु लढाऊ विमाने व छोटी पाणबुडी यांवरही हे क्षेपणास्त्र लाँच करता येईल.
|
Summary:
२. ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:
३. तांत्रिक वैशिष्ट्ये:
४. विविध आवृत्त्या:
५. संरक्षण धोरणातील भूमिका:
|
Subscribe Our Channel