कोळसा वायूकरण आर्थिक प्रोत्साहन योजना
भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस SRIRAMS IAS MARATHI BLOG
Home / Blog / कोळसा वायूकरण आर्थिक प्रोत्साहन योजना
नुकताच, कोळसा मंत्रालयाने कोळसा वायूकरण आर्थिक प्रोत्साहन योजनेच्या वर्ग II (Category II) अंतर्गत निवड झालेल्या अर्जदारांसोबत कोळसा वायूकरण प्रकल्प विकास व उत्पादन करार (Coal Gasification Plant Development and Production Agreement - CGPDPA) केला आहे. या कंपन्यांमध्ये जिंदाल स्टील अ‍ॅण्ड पॉवर लिमिटेड, न्यू इरा क्लीनटेक सोल्यूशन प्रायव्हेट लिमिटेड, आणि ग्रेटा एनर्जी अ‍ॅण्ड मेटल प्रायव्हेट लिमिटेड यांचा समावेश आहे.
कोळसा वायूकरण हा विषय UPSC आणि MPSC साठी महत्त्वाचा आहे कारण तो पर्यावरणपूरक ऊर्जा, ऊर्जा सुरक्षेचे धोरण, आणि भारताच्या स्वदेशी संसाधनांचा उपयोग या दृष्टीने महत्त्वाचा आहे.
या अंतर्गत सरकारी धोरणे, योजनांचे विश्लेषण, तसेच औद्योगिक आणि आर्थिक परिणाम यांचे सखोल आकलन अपेक्षित असते.
कोळसा वायूकरण म्हणजे काय?
कोळसा वायूकरण ही एक ताप-रासायनिक प्रक्रिया आहे ज्यात कोळशाचे रूपांतर ‘सिंथेसिस गॅस’ (syngas) मध्ये होते. हा सिंगॅस प्रामुख्याने CO (कार्बन मोनॉक्साइड), H₂ (हायड्रोजन), CO₂, CH₄ (मीथेन) आणि H₂O (वाफ) यांचा बनलेला असतो.
प्रक्रिया कशी होते?
- तयारी (Preparation): कोळसा बारीक करून त्याचा पृष्ठभाग वाढवला जातो.
- गॅसिफिकेशन रिऍक्टर: बारीक केलेला कोळसा वाफ आणि मर्यादित प्रमाणात ऑक्सिजनसह उच्च तापमानाच्या भांड्यात सोडला जातो.
- रासायनिक अभिक्रिया: मर्यादित ऑक्सिडेशनमुळे कोळशाचे विघटन होऊन सिंगॅस तयार होतो.
- गॅस स्वच्छता (Gas Cleaning): कच्च्या syngas मध्ये टार, गंधक, धूळ अशा अशुद्धी असतात. या अशुद्धी वेगळ्या करून गॅस स्वच्छ केला जातो.
वायूकरण आर्थिक प्रोत्साहन योजना (FIS)
भारत सरकारने कोळसा वायूकरणाला चालना देण्यासाठी एक विशेष योजना सुरू केली आहे:
- सुरुवात दिनांक: २४ जानेवारी २०२४
- एकूण खर्च: ₹८,५०० कोटी
- लक्ष्य: २०३० पर्यंत १०० दशलक्ष टन (MT) कोळशाचे वायूकरण
- उद्दिष्ट: सार्वजनिक आणि खाजगी क्षेत्रांना कोळसा वायूकरण प्रकल्पात गुंतवणूक करण्यास प्रोत्साहन देणे
कोळसा वायूकरणाचे महत्त्व
कोळसा वायूकरणामुळे भारताला अनेक फायदे मिळू शकतात:
- स्वच्छ ऊर्जा: syngas हा कोळशाच्या थेट ज्वलनापेक्षा स्वच्छ असतो व वाहतुकीस सुलभ असतो.
- औद्योगिक उपयोग: syngas चा वापर मेथनॉल, अमोनिया, इथेनॉल, हायड्रोजन, ओलेफिन्स आणि वीज निर्मितीमध्ये होतो.
- आर्थिक लाभ: syngas वापरल्याने तेल आणि नैसर्गिक वायूवरील आयात अवलंबित्व कमी होते व भारतातील ३७८.२१ अब्ज टन (२०२३ नुसार) कोळसा साठ्याचा उपयोग होतो.
- रणनीतिक भूमिका: भारताच्या स्वच्छ कोळसा ऊर्जा संक्रमण आणि ऊर्जा सुरक्षेच्या उद्दिष्टांमध्ये कोळसा वायूकरण महत्त्वाची भूमिका बजावते.
राष्ट्रीय कोळसा वायूकरण अभियान
हे अभियान भारतात मोठ्या प्रमाणावर कोळसा वायूकरण लागू करण्याचे उद्दिष्ट ठेवते:
- मुख्य उद्दिष्ट: २०३० पर्यंत १०० दशलक्ष टन कोळशाचे वायूकरण
- अंमलबजावणी टप्पे:
- टप्पा १: प्रायोगिक प्रकल्प सुरू करणे
- टप्पा २: कोल इंडिया लिमिटेडमार्फत यशस्वी प्रकल्पांचे विस्तार करणे
टप्पा ३: तंत्रज्ञान सुधारल्यानंतर पूर्ण क्षमतेने वायूकरण सुरू करणे
Subscribe Our Channel