अन्नसाखळीतील भक्षक / परपोषी सजीव
Home / Blog / अन्नसाखळीतील भक्षक / परपोषी सजीव
भक्षक म्हणजे असे सजीव जे स्वतः अन्न तयार करत नाहीत, तर इतर सजीवांवर अवलंबून राहतात. अशा सजीवांना "परपोषी" (Heterotrophs) असेही म्हणतात. ते स्वतः अन्न तयार करत नसून इतर सजीवांपासून मिळणाऱ्या पोषकतत्त्वांवर जगतात. काही अनोखे भक्षकसुद्धा असतात, उदा. बुरशी (Fungi) – ही वनस्सापतीसारखी दिसत असली तरी ती दुसऱ्या मृत किंवा जिवंत सजीवांमधून पोषण शोषून घेतात. अनेक एकपेशीय जीवसुद्धा भक्षक असतात – जसे की अमीबा. अमीबा स्वतः लहान सूक्ष्मजीवांना गिळून जगतो. मातीतील काही जीवाणू देखील भक्षक प्रकारात मोडतात, ते मृत सजीवांचे अपघटन करून अन्नसाखळीत पुनर्रचना करतात. त्यामुळे भक्षक हे पर्यावरणातील एक अत्यंत महत्त्वाचे दुवा आहेत.
भक्षकांचे प्रकार
भक्षक तीन मुख्य प्रकारांमध्ये विभागले जातात. यांना एकत्रितपणे "मॅक्रो कंझ्युमर्स" (Macro consumers) किंवा "फॅगोट्रॉफ्स" (Phagotrophs) असेही म्हणतात.
प्राथमिक भक्षक (Primary Consumers)
- हे फक्त वनस्पती खाणारे प्राणी असतात, यांना "शाकाहारी" (Herbivores) असे म्हणतात.
- उदा. ससा, हरण, गायी, झूप्लॅंक्टन.
- हे अन्नसाखळीतील दुसऱ्या ट्रॉफिक पातळीवर असतात.
द्वितीयक भक्षक (Secondary Consumers)
- हे मांसाहारी प्राणी (Carnivores) असतात जे प्राथमिक भक्षक खातात.
- उदा. साप, मांजर, कुत्रा.
- अन्नसाखळीतील तिसऱ्या ट्रॉफिक पातळीवर असतात.
तृतीयक भक्षक (Tertiary Consumers)
- हे द्वितीयक भक्षक खाणारे प्राणी असतात.
- उदा. कोल्हा खाणारा लांडगा.
- हे अन्नसाखळीतील चौथ्या ट्रॉफिक पातळीवर असतात.
चतुर्थक भक्षक (Quaternary Consumers)
- हे ते प्राणी असतात जे तृतीयक भक्षकांना मारून खातात.
- उदा. वाघ, सिंह, गिधाड.
- यांना "टॉप कर्निवोर्स" किंवा अन्नसाखळीच्या शेवटच्या टोकाचे प्राणी म्हणतात.
अन्नसाखळीत भक्षकांची भूमिका
भक्षक सजीव वनस्पतींची संख्या नियंत्रित ठेवतात आणि परिसंस्थेतील अन्नसाखळी संतुलित ठेवण्यास मदत करतात. जर भक्षकांची संख्या अतिशय कमी किंवा जास्त झाली, तर संपूर्ण परिसंस्थेचे संतुलन ढासळू शकते.
भक्षकांचे प्रकार - तुलना
|
प्रकार |
अन्न स्रोत |
ऊर्जेचे प्रमाण |
उदाहरण |
|
प्राथमिक भक्षक |
उत्पादक |
10% |
ससा |
|
द्वितीयक भक्षक |
प्राथमिक भक्षक |
1% |
उंदीर |
|
तृतीयक भक्षक |
द्वितीयक भक्षक |
0.1% |
साप |
|
चतुर्थक भक्षक |
तृतीयक भक्षक |
<0.1% |
गरुड |
निष्कर्ष
भक्षक सजीव अन्नसाखळीतील वनस्पतींचे प्रमाण संतुलित ठेवतात. जर भक्षकांची संख्या असंतुलित झाली, तर अन्नसाखळी कोसळू शकते. परिणामी अनेक प्रजाती नष्ट होऊ शकतात, परिसंस्था कोलमडू शकते, हवामानात बदल होऊ शकतो आणि पाणी व हवेच्या गुणवत्तेवरही परिणाम होतो. त्यामुळे परिसंस्थेतील प्रत्येक भक्षक सजीव महत्त्वाचा आहे.
Subscribe Our Channel