दादरा आणि नगर हवेली: एक सविस्तर विश्लेषण
Home / Blog / दादरा आणि नगर हवेली: एक सविस्तर विश्लेषण
दादरा आणि नगर हवेली ही भारताच्या पश्चिम भागातील एकेकाळची स्वतंत्र केंद्रशासित प्रदेश होती, परंतु 2020 मध्ये ती शेजारच्या दमण आणि दीव या केंद्रशासित प्रदेशाशी विलीन करण्यात आली. सध्या हा प्रदेश “दादरा आणि नगर हवेली आणि दमण आणि दीव” या नावाने ओळखला जातो आणि त्यात तीन जिल्हे आहेत: दमन, दीव, आणि दादरा व नगर हवेली.
दादरा आणि नगर हवेलीचे दोन वेगळे भौगोलिक भाग आहेत:
- दादरा: जे गुजरातने वेढलेले आहे.
- नगर हवेली: जे महाराष्ट्र आणि गुजरातच्या सीमेवर आहे. 1961 च्या 10व्या घटनादुरुस्तीमुळे दादरा आणि नगर हवेली यांना केंद्रशासित प्रदेशाचा दर्जा देण्यात आला.
दादरा आणि नगर हवेलीचे विलिनीकरण
- 2020 मध्ये दादरा आणि नगर हवेली यांचे शेजारच्या दमण आणि दीवशी विलिनीकरण करण्यात आले.
- या नवीन केंद्रशासित प्रदेशाचे नाव “दादरा आणि नगर हवेली आणि दमण आणि दीव” असे ठेवण्यात आले आहे.
- आता या केंद्रशासित प्रदेशात तीन जिल्हे आहेत: दमन, दीव, आणि दादरा व नगर हवेली.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
18व्या शतकातील घटनाक्रम:
- 18व्या शतकाच्या मध्यावर नगर हवेलीवरील राजकीय परिस्थितीत महत्त्वपूर्ण बदल झाले.
- मराठ्यांचा विजय: मराठ्यांनी नगर हवेलीचे राजपूत सत्ताधीशांकडून ताबा घेतला, ज्यामुळे या प्रदेशावर मराठ्यांचे वर्चस्व प्रस्थापित झाले.
-
पोर्तुगीजांचा प्रवेश:
- 1783 मध्ये, मराठ्यांनी नगर हवेलीचा काही भाग पोर्तुगीजांच्या ताब्यात सोपवला.
- ही घटना मराठ्यांनी एका पोर्तुगीज जहाजाचा नाश केल्यानंतर तडजोड म्हणून घडली.
- पुढे, 1785 मध्ये, दादरा प्रदेश पोर्तुगीजांच्या ताब्यात आला.
- यामुळे पोर्तुगीजांनी या प्रदेशावर आपले प्रशासनिक नियंत्रण प्रस्थापित केले.
स्वातंत्र्य चळवळीचा कालखंड (1947-1954)
-
भारतीय स्वातंत्र्य आणि पोर्तुगीजांचा दावा:
- 1947 साली भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर देशातील बहुतेक प्रांत ब्रिटिश सत्तेखाली होते, पण काही प्रदेश पोर्तुगीज आणि फ्रेंचांच्या ताब्यात होते.
- पोर्तुगीजांनी गोवा, दादरा, नगर हवेली, आणि दमण-दीव हे प्रदेश पोर्तुगालचा अविभाज्य भाग असल्याचा दावा केला.
- त्यांनी या प्रदेशांवरील आपला हक्क कायम ठेवत भारत सरकारला कोणताही तडजोडीचा प्रस्ताव मान्य केला नाही.
-
राष्ट्रीय स्वयंसेवकांचा लढा:
- पोर्तुगीजांच्या सत्तेविरोधात स्वातंत्र्याची चळवळ उभारण्यासाठी गोव्यातील राष्ट्रीय स्वयंसेवक आणि स्वातंत्र्यसैनिकांनी प्रयत्न सुरू केले.
- 1954 मध्ये या चळवळीने गती घेतली. या स्वातंत्र्यसैनिकांचा उद्देश पोर्तुगीज सत्तेला आव्हान देऊन त्यांच्या प्रदेशांवरून त्यांना हटवणे हा होता.
-
महत्त्वपूर्ण घटना:
-
जुलै 21, 1954:
- राष्ट्रीय स्वयंसेवकांनी दादरा प्रदेशावर हल्ला करून पोर्तुगीज सत्तेला संपुष्टात आणले.
- दादरा प्रदेश स्वातंत्र्यसैनिकांच्या ताब्यात आला.
-
14 दिवसांचा संघर्ष:
- दादराच्या यशानंतर, स्वातंत्र्यसैनिकांनी नगर हवेलीवर लक्ष केंद्रित केले.
- 14 दिवसांच्या संघर्षानंतर, नगर हवेलीही स्वातंत्र्यसैनिकांच्या नियंत्रणाखाली आले.
-
परिणाम:
- या घटनांनी पोर्तुगीजांच्या या प्रदेशातील सत्तेला संपवले आणि स्थानिक नागरिकांच्या हातात प्रशासन आले.
- दादरा आणि नगर हवेली हे प्रदेश पोर्तुगीज सत्तेतून मुक्त झाले आणि स्वातंत्र्याचा पहिला टप्पा पूर्ण झाला.
महत्त्व:
- या लढ्याने स्वातंत्र्याची जाज्वल्य इच्छा आणि पोर्तुगीजांच्या अत्याचारांविरुद्ध लोकांचा विरोध व्यक्त केला.
- दादरा आणि नगर हवेलीचा ताबा घेणे हे भारताच्या सार्वभौमत्वासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल ठरले, ज्यामुळे या प्रदेशाच्या पुढील विलिनीकरणाचा मार्ग मोकळा झाला.
1954 ते 1961: स्वातंत्र्यानंतरची प्रशासकीय परिस्थिती
- वरिष्ठ पंचायतीचे प्रशासन: 1954 ते 1961 या कालावधीत, दादरा आणि नगर हवेलीचा कारभार स्थानिक नागरिकांनी स्थापन केलेल्या "वरिष्ठ पंचायत" या समितीकडून चालवला गेला. हे एक स्वायत्त प्रशासकीय मॉडेल होते, ज्यामुळे या प्रदेशाने स्वतंत्रपणे कार्य केले.
- विलिनीकरणाची विनंती: जून 1, 1961 रोजी, दादरा आणि नगर हवेलीने भारत सरकारकडे औपचारिकपणे भारतात विलिनीकरणाची मागणी केली. जरी या प्रदेशांचा प्रत्यक्ष ताबा भारताकडे होता, तरी आंतरराष्ट्रीय पातळीवर ते पोर्तुगीज मालकीचे मानले जात होते.
- भारत सरकारची मदत: स्थानिक नागरिकांनी प्रशासकीय मदतीसाठी भारत सरकारकडे संपर्क साधला. भारतीय प्रशासनाने के.जी. बडलानी या आयएएस अधिकाऱ्याला या प्रदेशाचा प्रशासक म्हणून नियुक्त केले. त्याच्या नेतृत्वाखाली, या प्रदेशाचा प्रशासन अधिक स्थिर आणि सुव्यवस्थित करण्यात आला.
विलिनीकरणाचे महत्त्वपूर्ण टप्पे आणि परिणाम
- 1961 मध्ये, भारतीय सैन्याने गोवा, दमण, आणि दीवचा ताबा घेतला.
- त्याच वर्षी, के.जी. बडलानी यांना एक दिवसासाठी दादरा आणि नगर हवेलीचे पंतप्रधान नेमण्यात आले.
- त्यांनी पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्यासोबत करारावर सही केली, ज्यामुळे दादरा आणि नगर हवेली भारताचा अधिकृत भाग बनले.
- डिसेंबर 31, 1974: भारत आणि पोर्तुगालने एक करार केला, ज्यामध्ये गोवा, दमण, दीव, दादरा, आणि नगर हवेलीवरील भारताचे सार्वभौमत्व पोर्तुगालने मान्य केले.
2020 च्या विलिनीकरणाचे उद्देश आणि परिणाम
दादरा, नगर हवेली, आणि दमणच्या विलिनीकरणाचा उद्देश प्रशासन अधिक कार्यक्षम करणे, विकासाला चालना देणे आणि विविध लोकसमूहांचे योग्य प्रतिनिधित्व सुनिश्चित करणे हा होता.
निष्कर्ष
दादरा आणि नगर हवेलीच्या ऐतिहासिक व प्रशासकीय प्रवासातून भारताने आपल्या एकात्मतेची भावना मजबूत केली. या प्रदेशांचे विलिनीकरण हे एकात्मता, प्रशासनिक सुधारणा, आणि समृद्धीच्या दिशेने टाकलेले महत्त्वाचे पाऊल होते.
Subscribe Our Channel