धनसिरी नदी (Dhansiri River)

भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस

07/04/2025
336

धनसिरी नदी ही ईशान्य भारतातील एक अत्यंत महत्त्वाची आणि संवेदनशील जलवाहिनी आहे. नागालँडच्या उंच टेकड्यांतून उगम पावलेली ही नदी आसाममध्ये प्रवेश करते आणि अखेरीस ब्रह्मपुत्रा नदीच्या दक्षिण किनाऱ्यावर जाऊन मिळते. तिचा सुमारे 352 किलोमीटरचा प्रवास हा केवळ भौगोलिक दृष्ट्या महत्त्वाचा नाही, तर जैवविविधता, स्थानिक अर्थव्यवस्था, सांस्कृतिक जीवन आणि पर्यावरणीय समतोलासाठीदेखील अतिशय मूल्यवान आहे.

धनसिरी नदी ही ईशान्य भारतातील एक महत्त्वाची नदी असून ती. ही नदी जैवविविधता आणि स्थानिक लोकांच्या जीवनाशीसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे.

उगम व प्रवाह

नदीकिनारी राहणाऱ्या आदिवासी जमाती

धनसिरी नदीच्या काठांवर अनेक आदिवासी समाज राहतात. हे समाज प्रामुख्याने नागालँड व आसामच्या सीमावर्ती भागांमध्ये आढळतात:

हे समाज पारंपरिक शेती, मासेमारी, जंगल संसाधन यावर आधारित जीवनशैली जगतात. त्यांचे नदीशी धार्मिक व सांस्कृतिक नातेही खोल आहे.

नदीकाठावरील उद्योगधंदे

अलीकडच्या काळात धनसिरी नदीच्या आसपास काही औद्योगिक प्रकल्प उभे राहिले आहेत. त्यातील सर्वात मोठा म्हणजे नुमालिगड रिफायनरी लिमिटेड (NRL), जो गोलाघाट (आसाम) येथे आहे. या रिफायनरीने अलीकडे नदीत घातक रसायनांचा विसर्ग केल्याचा आरोप एका पर्यावरण कार्यकर्त्याने केला आहे. या प्रकारामुळे पर्यावरण व लोकांच्या आरोग्यावर गंभीर धोका निर्माण झाला आहे.

या भागात लाकूड प्रक्रिया केंद्र, सॉ मिल्स, चहा प्रक्रिया युनिट्स व इतर लघुउद्योगही आहेत, जे अनेक वेळा नदीचाच वापर पाण्याच्या गरजेसाठी किंवा सांडपाण्याच्या विसर्गासाठी करतात.

शेती व उपजीविका

या नदीच्या खोऱ्यातील माती खूप सुपीक आहे आणि येथे प्रामुख्याने खतेविरहित शेती होते. येथे खालील पीकं घेतली जातात:

याशिवाय, बिलांमध्ये मासेमारी आणि बदक पालन हेही अनेक कुटुंबांचे उपजीविकेचे साधन आहे. वनोपज, जसे की मध, औषधी वनस्पती, वनेमुळे मिळणारी फळं, यावरही अनेक आदिवासी समाज अवलंबून आहेत.

पर्यावरणीय आव्हाने

सध्या धनसिरी नदी अनेक पर्यावरणीय संकटांना सामोरी जात आहे:

या सगळ्या गोष्टी नदीच्या आरोग्यावर व स्थानिक जीवनावर प्रतिकूल परिणाम घडवतात. म्हणूनच इथल्या विकासाला संधुलित आणि पर्यावरणपूरक धोरणांची आवश्यकता आहे.

धनसिरी नदीच्या काठावरील प्राणिजगत

धनसिरी नदीचे खोरे व परिसर जैवविविधतेने समृद्ध आहे. येथे अनेक दुर्मिळ व महत्त्वाच्या प्राण्यांचे नैसर्गिक अधिवास (habitats) आहेत, विशेषतः धनसिरी राखीव वन आणि इंटंकी राष्ट्रीय उद्यान यामध्ये. खालील प्राणी आणि पक्षी येथे आढळतात:

स्तनधारी प्राणी (Mammals):

सरपटणारे प्राणी (Reptiles):

पक्षी (Birds):

मासे (Aquatic Life):

या प्राणीसमूहामुळे धनसिरी नदीचे परिसंस्थान (ecosystem) अत्यंत समतोल व संवेदनशील आहे. त्यामुळेच येथील पाणप्रदूषण किंवा अतिक्रमण हे जैवविविधतेसाठी घातक ठरू शकते.

धनसिरी नदीच्या काठावरील वनस्पतीसंपत्ती

धनसिरी नदीच्या काठावरील प्रदेशात समृद्ध आणि जैवविविधतेने भरलेली वनसंपदा आढळते. विशेषतः धनसिरी राखीव वन आणि इंटंकी राष्ट्रीय उद्यान ही ठिकाणं वनस्पतींच्या अनेक दुर्मिळ आणि औषधी जातींसाठी प्रसिद्ध आहेत. या प्रदेशात उष्णकटिबंधीय व पर्जन्यमानाने भरपूर जंगलं आढळतात.

महत्त्वाची झाडं (Trees):

औषधी वनस्पती (Medicinal Plants):

झुडपे व गवताचे प्रकार (Shrubs and Grasses):

जलवनस्पती (Aquatic Plants):

पर्यावरणीय महत्त्व

नदीच्या काठांवर घनदाट जंगलं असून तिथे अनेक मूल्यवान लाकूड देणाऱ्या झाडांचे प्रकार आढळतात. इंटंकी राष्ट्रीय उद्यानात हुलॉक गिब्बन, गवे, हत्ती व विविध प्रकारच्या पक्ष्यांचे वास्तव्य आहे. त्यामुळे ही नदी जैवविविधतेच्या दृष्टीने फार महत्त्वाची आहे.

धनसिरी खोऱ्यात अनेक ठिकाणी पाणथळ जागा व दलदलीचे क्षेत्र आढळते, ज्यांना स्थानिक लोक ‘बिल’ म्हणतात. या बिले मासेमारी, स्थलांतरित पक्ष्यांचे निवासस्थान, व जलसंधारणासाठी उपयुक्त आहेत.

ही वनस्पतीसंपत्ती स्थानिक आदिवासी जमातींच्या जीवनशैलीचा, औषधोपचारांचा, आणि हस्तकलेचा अविभाज्य भाग आहे. अनेक वनोपज (NTFPs – Non-Timber Forest Products) जसे की मध, राळ, फळं, औषधी पाने इत्यादी या भागातून गोळा केली जातात.

ही संपूर्ण वनस्पती आणि प्राणीशृंखला स्थानिक जमातींच्या औषधोपचार, अन्न, रोजगार, आणि सांस्कृतिक ओळखीचा अविभाज्य भाग आहे. त्यामुळेच धनसिरी नदीचे संवर्धन व पर्यावरणीय संरक्षण हे केवळ स्थानिक नव्हे तर राष्ट्रीय पातळीवरही अत्यावश्यक ठरते.

घटक	माहिती
उगमस्थान	धनसिरी नदीचा उगम नागालँडमधील लायसांग शिखर येथून होतो.
लांबी	ही नदी सुमारे 352 किलोमीटर अंतर पार करते.
प्रवाह दिशा	नदीचा प्रवाह दक्षिणेकडून उत्तर दिशेकडे असतो.
संगम	ही नदी आसाममधील ब्रह्मपुत्रा नदीच्या दक्षिण तीराशी मिळते.
सीमा निर्माण	नागालँड आणि आसाम या राज्यांतून वाहते व कार्बी आंगलॉंग टेकड्यांदरम्यान सीमारेषा तयार करते.
महत्त्वाची जंगलक्षेत्रे	नदीचा प्रवास धनसिरी राखीव वन व इंटंकी राष्ट्रीय उद्यानामधून होतो. ही ठिकाणं जैवविविधतेसाठी प्रसिद्ध आहेत.

धनसिरी नदी (Dhansiri River)