परिस्थितिकीशास्त्र: अर्थ, घटक व मानव-पर्यावरण संबंध

भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस

19/04/2025
539

परिस्थितिकीशास्त्र: अर्थ, घटक व मानव-पर्यावरण संबंध

परिस्थितिकीशास्त्र म्हणजे सजीव जीव व त्यांच्यातील परस्पर संबंध तसेच त्यांचे पर्यावरणाशी असलेले संबंध यांचे वैज्ञानिक अभ्यास होय. हा शब्द दोन ग्रीक शब्दांपासून बनलेला आहे – ‘Oikos’ (घर/आवास) आणि ‘Logos’ (अभ्यास). जर्मन जीवशास्त्रज्ञ अर्न्स्ट हॅकेल यांनी १८६९ मध्ये “Ecology” हा शब्द प्रथम वापरला.
या अभ्यासाचा केंद्रबिंदू म्हणजे सजीव जीव आणि त्याच्या आजूबाजूच्या जैविक (सजीव) आणि अजैविक (निर्जीव) घटकांमधील परस्परसंबंध. परिस्थितिकीशास्त्रामध्ये सजीव सृष्टी कशी घडते, ऊर्जा प्रवाह कसा होतो, आणि खनिज चक्रण कसे कार्य करते हे समजून घेतले जाते.

परिस्थितिकीशास्त्राचा इतिहास (History of Ecology)

Ecology ची सुरुवात एकाच ठिकाणी झाली नाही. याचे मूळ प्राचीन ग्रीक नैसर्गिक इतिहासात आढळते, विशेषतः थिओफ्रास्टस या अ‍ॅरिस्टॉटलच्या शिष्याने सजीव व त्यांच्या पर्यावरणातील संबंध स्पष्ट केले.
आदिम वनस्पती आणि प्राणीशास्त्रज्ञांच्या अभ्यासाने आधुनिक परिसंस्था शास्त्राची पायाभरणी झाली.
भारतामध्येही Ecology चा इतिहास प्राचीन आहे. वेद, ब्राह्मणग्रंथ, उपनिषदे, चरकसंहिता, सुश्रुतसंहिता यामध्येही पर्यावरणीय तत्वांचा उल्लेख आढळतो.

पर्यावरण म्हणजे सजीव आणि निर्जीव घटकांची एकत्रित रचना जी एखाद्या जीवाभोवती असते व त्यावर परिणाम करते.
सर्व सजीव – सूक्ष्मजीवांपासून मानवापर्यंत – आपल्या जीवनासाठी अन्न, पाणी, ऊर्जा, प्राणवायू व निवारा या सर्व गोष्टींसाठी पर्यावरणावर अवलंबून असतात.

पर्यावरणाचे घटक (Components of Environment)

जैविक घटक (Biotic Components):

सर्व सजीव जीव – वनस्पती, प्राणी, सूक्ष्मजीव हे जैविक घटक असतात.
हे घटक पुढील प्रकारात विभागले जातात:

निर्जीव घटक – हवा, पाणी, माती, तापमान, सूर्यप्रकाश, हवामान इ.
हे पुढील भागांमध्ये विभागले जातात:

परिसंस्थेतील संघटनाचे स्तर (Levels of Organisation in Ecology):

प्रमुख संकल्पना:

उदाहरण – जंगलातील वाघ, हरणं, झाडं, पक्षी, कीटक यांचा एकत्र समुदाय. हे परस्परावलंबी जीवांचे जिवंत जाळे आहे.

या घटकांमध्ये ऊर्जा प्रवाह (energy flow) व पोषण चक्र (nutrient cycling) हे दोन महत्त्वाचे जैव-भौतिकीय प्रक्रियेचे आधारस्तंभ असतात. प्रत्येक घटकाचे ठराविक कार्य असून ती एकमेकांवर अवलंबून असतात.

उदाहरण: तलाव परिसंस्था— यात शैवाळ, मासे, जलवनस्पती, कीटक, पाण्यातील जीवाणू हे सजीव घटक असतात; तर पाणी, तापमान, प्रकाश, खनिजे हे निर्जीव घटक. यामध्ये सूर्यप्रकाशातून ऊर्जा वनस्पतींमध्ये शोषली जाते, हीच ऊर्जा अन्नसाखळीद्वारे इतर प्राण्यांपर्यंत पोहोचते.

प्रत्येक परिसंस्था स्वतःच्या पातळीवर संतुलन राखत असते, पण बाह्य हस्तक्षेप (उदा. प्रदूषण, जंगलतोड) यामुळे ते नष्ट होण्याचा धोका वाढतो.

बायोम हे अनेक परिसंस्थांचे एकत्रित रूप असते, परंतु त्यांची वैशिष्ट्ये प्रामुख्याने हवामानाच्या आधारे ठरतात — उदा. पर्जन्यमान, तापमान, ऋतूंचा प्रकार.

बायोम ही संकल्पना संपूर्ण पृथ्वीवरील नैसर्गिक परिसंस्थांचे वर्गीकरण करण्यासाठी वापरली जाते, ज्यामुळे भूप्रदेशांतील जैवविविधतेची वैशिष्ट्ये समजून घेता येतात.

जीवावरण/(Biosphere): पृथ्वीवरील सर्व सजीव आणि त्यांचे जैविक-अजैविक परस्परसंबंध यांचे एकत्र रूप. यात स्थलमंडल (जमीन), जलमंडल (पाणी), आणि वातावरण (हवा) यांचा समावेश होतो. हे एकमेव ज्ञात जागतिक परिसंस्था आहे जिथे जीवन अस्तित्वात आहे. संपूर्ण पृथ्वी म्हणजेच जीवमंडल.

मानव आणि परिसंस्था (Human Activities and Ecology):

परिस्थितिकीशास्त्र आपल्याला हे शिकवते की आपले कृती व विकासाचे निर्णय निसर्गावर किती खोल परिणाम करू शकतात. उदाहरणार्थ, हिमाचल प्रदेशातील अतिवृष्टी व ढगफुटी, महाराष्ट्रातील नाशिक व कोकण भागातील पूरस्थिती किंवा केरळातील भूस्खलन हे घटनाक्रम फक्त हवामानातील बदलामुळे नाहीत, तर जंगलतोड, अति निर्माणकार्य आणि संसाधनांचा बेजबाबदार वापर यांमुळे अधिक तीव्र झाले आहेत.

या घटनांमुळे आपण एक गोष्ट शिकतो — पर्यावरणाच्या संतुलनाविना मानवाचे अस्तित्व असुरक्षित होते. परिस्थितिकीशास्त्राचे मूलभूत ज्ञान नसल्यामुळे आपण अन्न, पाणी, प्रकाश, किरणोत्सर्ग यांसारख्या ऊर्जा स्रोतांचा अति वापर करत आहोत. परिणामी, हे स्रोत झपाट्याने संपत आहेत.

काही प्रजाती या बदलांना तोंड देऊ शकत नाहीत. उदा. चिंकारा आणि ग्रेट इंडियन बस्टर्ड यांसारख्या प्रजाती नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत. प्लास्टिक प्रदूषणामुळे अनेक समुद्री कासवं मृत्युमुखी पडत आहेत, जे आपल्यालाच भविष्यात अन्नसाखळीच्या तुटवड्याच्या दिशेने नेत आहे.

आज जेव्हा आपण हवामान बदल, समुद्रपातळी वाढ, जैवविविधतेचा नाश यासारख्या समस्यांशी लढा देत आहोत, तेव्हा परिस्थितिकीशास्त्र आपल्याला सतत आठवण करून देते की विकास आणि निसर्ग यामध्ये संतुलन राखणे हेच टिकावू भविष्यासाठी महत्त्वाचे आहे.

परिस्थितिकीचा अभ्यास केवळ शालेय विषय नाही, तो मानवाच्या टिकावासाठी आवश्यक ज्ञान आहे — ज्यातून आपण संरक्षण, संवर्धन आणि सजग जीवनशैली या तीन गोष्टी आत्मसात करू शकतो.

निष्कर्ष (Conclusion)

परिस्थितिकीशास्त्राचा अभ्यास आपल्याला सहजीवन, टिकावू विकास आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी संसाधनांचे संरक्षण शिकवतो. हे मानवाच्या समृद्धी आणि शाश्वत भविष्यासाठी अत्यावश्यक आहे.