गीता आणि नाट्यशास्त्र यांचा युनेस्कोच्या ‘मेमरी ऑफ द वर्ल्ड रजिस्टर’(MoW)मध्ये समावेश
Home / Blog / गीता आणि नाट्यशास्त्र यांचा युनेस्कोच्या ‘मेमरी ऑफ द वर्ल्ड रजिस्टर’(MoW)मध्ये समावेश
पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी गीता आणि नाट्यशास्त्र यांचा युनेस्कोच्या ‘मेमरी ऑफ द वर्ल्ड रजिस्टर’मध्ये समावेश झाल्याचे स्वागत करत, याला आपल्या शाश्वत ज्ञानाची आणि समृद्ध संस्कृतीची जागतिक पातळीवर झालेली मान्यता असे संबोधले आहे.
मेमरी ऑफ द वर्ल्ड (MoW) कार्यक्रमाविषयी
- हा कार्यक्रम जगभरातील दुर्मिळ आणि नष्ट होण्याच्या धोक्यात असलेल्या दस्तऐवजी वारशाचे जतन, संरक्षण आणि त्याप्रती सहज प्रवेश वाढवण्यासाठी युनेस्कोने सुरु केलेला एक जागतिक उपक्रम आहे.
- प्रारंभ: 1992 साली युनेस्कोने हा कार्यक्रम सुरु केला.
- मेमरी ऑफ द वर्ल्ड रजिस्टर: हा MoW कार्यक्रमाचा मुख्य भाग असून, त्याचा उद्देश जागतिक महत्त्व असलेल्या आणि वैश्विक मूल्य असलेल्या दस्तऐवजांचे – जसे हस्तलिखिते, मौखिक परंपरा, दृश्य-श्राव्य माध्यमे, ग्रंथालये व अभिलेख – यांचे संकलन तयार करणे आहे.
भारताचे निवडक व महत्त्वाचे समावेश:
- ऋग्वेद (Rigveda)
- समावेश वर्ष: 2005
- महत्त्व: जगातील सर्वात प्राचीन धार्मिक ग्रंथांपैकी एक. वैदिक संस्कृतीचे गूढज्ञान आणि वैचारिक पाया अधोरेखित करणारा ग्रंथ.
- नाट्यशास्त्र (Natyashastra)
- समावेश वर्ष: 2024
- लेखक: भरतमुनी
- महत्त्व: संपूर्ण भारतीय रंगकला, नाट्य, संगीत, नृत्य आणि अभिनयाची मूलतत्त्वे मांडणारे ग्रंथ.
- भगवद्गीता (Bhagavad Gita)
- समावेश वर्ष: 2024
- लेखक: व्यास
- महत्त्व: नैतिकता, धर्म, कर्म आणि जीवनाचे तत्वज्ञान यावर आधारित शाश्वत ग्रंथ.
- डच ईस्ट इंडिया कंपनीचे अभिलेख (Archives of the Dutch East India Company - VOC)
- समावेश वर्ष: 2003
- महत्त्व: भारतातील व जगातील 17व्या-18व्या शतकातील व्यापारी, राजकीय व प्रशासनिक घडामोडींचा साक्षीदार असलेले ऐतिहासिक दस्तऐवज.
- ‘नॉन-अलाइनड मूव्हमेंट’ (NAM) च्या पहिल्या परिषदेचे अभिलेख
- स्थान: बेलग्रेड, युगोस्लाव्हिया
- वर्ष: 1961
- समावेश वर्ष: 2023
- महत्त्व: भारताच्या परराष्ट्र धोरणातील ‘गुटनिरपेक्षते’च्या भूमिकेचा ऐतिहासिक दस्तऐवजी पुरावा.
- अभिनवगुप्त यांचे संपूर्ण लेखन (Collective Works of Abhinavagupta)
- समावेश वर्ष: 2023
- महत्त्व: शैवदर्शन, नाट्यशास्त्र आणि भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या क्षेत्रातील एक महान कार्य.
नाट्यशास्त्र
मूळ आणि रचनाकार
-
लेखक: भरतमुनी
-
कालावधी: अंदाजे ई.स. पूर्व 200 ते ई.स. 200 या दरम्यान लिहिले गेले असावे.
-
हे संस्कृतमधील सर्वात जुने रंगकला-शास्त्र मानले जाते.
नाट्यशास्त्राचे स्वरूप आणि रचना
-
यामध्ये एकूण 36 अध्याय आणि सुमारे 36,000 श्लोक आहेत.
-
यामध्ये नाट्यकला (Drama), अभिनय (Abhinaya), रस (Rasa), भाव (Bhava), संगीत (Sangita), नृत्य (Nritya) इत्यादींचे तात्त्विक आणि तांत्रिक विश्लेषण केलेले आहे.
मुख्य संकल्पना
1. नाट्य (Natya)
-
नाट्य म्हणजे केवळ अभिनय नसून, तो धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष यांचा संदेश देणारे एक माध्यम आहे.
-
नाट्याचे उद्देश्य म्हणजे शिक्षण + मनोरंजन (शिवाय भावनांची शुद्धी).
2. अभिनय (Abhinaya)
-
अभिनयाचे चार प्रकार सांगितले आहेत:
-
आंगिक (शारीरिक हावभाव)
-
वाचिक (संवाद आणि आवाज)
-
सात्त्विक (अंतःप्रेरणेतून येणारा भाव)
-
आहार्य (वेशभूषा, रंगभूषा)
3. रस सिद्धांत (Rasa Theory)
-
रस म्हणजे सौंदर्यानुभव किंवा भावनिक आस्वाद.
-
नवरस (९ रस) नाट्यशास्त्रात मांडले आहेत:
-
शृंगार, वीर, करुण, अद्भुत, हास्य, रौद्र, भयानक, बीभत्स, शांत
-
प्रत्येक रसाच्या उत्पत्तीला एक भाव (स्थायी भाव) कारणीभूत असतो.
4. भाव (Bhava)
-
भाव म्हणजे भावनांचा स्रोत – स्थायी, व्यभिचारी (अनुचरी), सात्त्विक.
-
रस निर्माण करण्यासाठी भाव ही एक अत्यंत महत्त्वाची घटक असते.
5. संगीत आणि नृत्य (Sangita and Nritya)
-
नाट्यशास्त्रात संगीत व नृत्य ही नाट्याची अपरिहार्य अंगं मानली आहेत.
-
गायन (वोकल), वादन (वाद्य) आणि नृत्य यांचा समन्वय नाट्य प्रभावासाठी आवश्यक आहे.
नाट्यशास्त्राची धार्मिक व तात्त्विक पार्श्वभूमी
- नाट्य हे देवेंद्र (इंद्र) यांच्या विनंतीवरून ब्रह्मदेवाने निर्मिल्याचे पुराणकथन आहे.
- ब्रह्मदेवाने वेदांतील तत्वज्ञान एकत्र करून हे ‘पंचमवेद’ निर्माण केले.
नाट्यशास्त्राचा प्रभाव
- कुचिपुडी, भरतनाट्यम, कथकली, ओडिसी यांसारख्या शास्त्रीय नृत्यप्रकारांवर याचा स्पष्ट प्रभाव आहे.
- भारतातच नव्हे तर दक्षिण-आशियाई रंगमंच संस्कृतीतही याचे प्रभाव आढळतात.
आधुनिक नाट्य, सिनेमा, टीव्ही माध्यमांमध्ये सुद्धा नाट्यशास्त्रातील तत्वांचा उपयोग केला जातो.
भगवद्गीतेविषयी
- व्यास ऋषींनी रचलेली ही संस्कृत वाङ्मयात्मक काव्यरचना असून, यामध्ये 18 अध्यायांमध्ये एकूण 700 श्लोक आहेत.
- ती महाभारताच्या भीष्मपर्व या सहाव्या विभागात अंतर्भूत आहे आणि ती कर्म, भक्ती, ज्ञान व धर्म यांवर आधारित तत्वचिंतन मांडते.
भारताचे इतर समाविष्ट दस्तऐवज (संक्षिप्त माहिती):
- I.A.S. 1947 Training Films and Manuals – भारताच्या प्रशासकीय इतिहासातील महत्त्वपूर्ण दस्तऐवज.
- Archives of the Pandita Ramabai Collection – महिला शिक्षण व सामाजिक सुधारणा क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण.
- Saiva Manuscripts from Pondicherry – दक्षिण भारतातील शैव परंपरेचा वारसा.
- Tarikh-i-Firoz Shahi – दिल्ली सल्तनतकालीन ऐतिहासिक ग्रंथ.
- Shivaji Papers from Maharashtra – मराठा साम्राज्य व शिवाजी महाराज यांचे ऐतिहासिक दस्तऐवज.
- Mahatma Gandhi’s Papers – भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचा दस्तऐवजी इतिहास.
- Zakhirat-ul Khawanin Manuscripts – मध्ययुगीन भारतीय दरबारी जीवनाचा दस्तऐवजी पुरावा.
- Santiniketan Archives – रवींद्रनाथ टागोर व शांतिनिकेतनचा सांस्कृतिक वारसा.
|
UNESCO UNESCO म्हणजेच United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization ही संयुक्त राष्ट्रांची एक विशेष संस्था आहे. तिची स्थापना 1945 मध्ये झाली असून, शिक्षण, विज्ञान, संस्कृती आणि माहिती यांद्वारे जागतिक शांतता आणि सहकार्य वाढवणे हे तिचे उद्दिष्ट आहे. UNESCO शैक्षणिक धोरणे, जागतिक वारसा स्थळांचे संरक्षण, माध्यम स्वातंत्र्य, आणि सांस्कृतिक विविधतेचा प्रचार यासाठी कार्य करते. |
Subscribe Our Channel