हरितगृह वायू (Green House Gases)
Home / Blog / हरितगृह वायू (Green House Gases)
हरितगृह वायू हे असे वायू आहेत जे पृथ्वीच्या वातावरणात उपस्थित असून पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरून उत्सर्जित होणाऱ्या अवरक्त (infrared) किरणांना शोषून घेतात आणि त्यातील काही उष्णता पुन्हा पृथ्वीच्या दिशेने उत्सर्जित करतात. त्यामुळे वातावरणात उष्णता अडकते आणि पृथ्वीचे तापमान वाढते. या प्रक्रियेसच "हरितगृह प्रभाव" (Greenhouse Effect) म्हणतात.
हरितगृह वायूंमुळे पृथ्वीवर जीवन संभव आहे, कारण ते आवश्यक उष्णता अडकवून ठेवतात. मात्र, त्यांचे प्रमाण अनियंत्रित वाढल्यास जागतिक तापमानवाढ आणि हवामान बदलासारख्या गंभीर समस्यांना जन्म मिळतो.
मुख्य हरितगृह वायूंची यादी:
हे वायू वातावरणात एका चादरीप्रमाणे कार्य करतात — ते पृथ्वीवरून निघणाऱ्या अवरक्त उष्णतेपैकी काही शोषून घेतात आणि पुन्हा काही भाग पृथ्वीवर परत पाठवतात. यामुळे वातावरणात उष्णता अडकते.
मात्र, या वायूंचे प्रमाण वाढल्यास अधिक उष्णता अडकते, ज्यामुळे पृथ्वीचे तापमान वाढते — यालाच जागतिक तापमानवाढ (Global Warming) म्हणतात.
जर हे हरितगृह वायू नसते, तर पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचे सरासरी तापमान आजच्या १५°C ऐवजी सुमारे -१८°C असते — म्हणजेच अत्यंत थंड व जीवसृष्टीस अपायकारक!
अशा प्रकारे, हरितगृह वायू पृथ्वीवरील जीवनासाठी आवश्यक असले तरी त्यांचे असमतोल वाढले, तर ते पर्यावरणासाठी धोका निर्माण करतात.
जागतिक पातळीवर, चीन आणि संयुक्त राष्ट्रांनंतर भारत हरितगृह वायू उत्सर्जन करणाऱ्या देशांमध्ये तिसऱ्या क्रमांकावर आहे. भारत दरवर्षी सुमारे 2.6 अब्ज टन CO₂ समतुल्य हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन करतो.
कार्य
हरितगृह वायू हे पृथ्वीच्या वातावरणात असे कार्य करतात, जणू काही त्यांनी पृथ्वीभोवती एक अदृश्य चादर पसरवली आहे. सूर्यापासून पृथ्वीवर येणारी उष्णता (सौर किरणे) पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर आदळते, त्यानंतर त्यापैकी बरीच उष्णता पुन्हा अवरक्त (Infrared) किरणांच्या स्वरूपात अंतराळात परत जाण्याचा प्रयत्न करते. परंतु, हरितगृह वायू त्या अवरक्त किरणांपैकी बराचसा भाग शोषून घेतात आणि त्यातील काही उष्णता पुन्हा पृथ्वीच्या दिशेने परत पाठवतात. यामुळे वातावरणात उष्णता अडकून राहते. ही प्रक्रिया हरितगृह प्रभाव (Greenhouse Effect) म्हणून ओळखली जाते.
या प्रभावामुळे पृथ्वीवर जीवन शक्य होते, कारण यामुळे पृथ्वीचे सरासरी तापमान सुमारे १५°C राहते. जर हे वायू नसते, तर पृथ्वीचे तापमान सुमारे -१८°C पर्यंत खाली गेले असते — जे अत्यंत थंड असून जीवनासाठी प्रतिकूल आहे.
परंतु, जेव्हा या वायूंचे प्रमाण मानवनिर्मित कारणांमुळे (उदा. जीवाश्म इंधनांचे ज्वलन, जंगलतोड, शेतीत वापरले जाणारे रासायनिक खते इ.) वाढू लागते, तेव्हा वातावरणात अधिक उष्णता अडकते. परिणामी, पृथ्वीचे तापमान हळूहळू वाढू लागते. या तापमानवाढीच्या प्रक्रियेस जागतिक तापमानवाढ (Global Warming) असे म्हणतात.
खालील तक्त्यात प्रमुख हरितगृह वायूंची (Greenhouse Gases) माहिती देण्यात आली आहे — त्यांची घनता (Abundance in ppm or ppb), जागतिक तापमान वाढीवर होणारा प्रभाव (Global Warming Potential - GWP), आणि त्यांच्या जीवनकालाचा अंदाज (Atmospheric Lifetime):
|
हरितगृह वायू (Greenhouse Gas) |
वातावरणातील घनता (Abundance) |
जागतिक तापमान वाढीवर परिणाम (GWP over 100 years) |
वातावरणातील सरासरी आयुष्य (Lifetime) |
|
Carbon dioxide (CO₂) |
~420 ppm |
1 (मूलभूत GWP संदर्भ) |
~100-300 वर्षे |
|
Methane (CH₄) |
~1.9 ppm |
28–36 |
~12 वर्षे |
|
Nitrous oxide (N₂O) |
~330 ppb |
273 |
~114-120 वर्षे |
|
CFC-12 (Dichlorodifluoromethane) |
~0.5 ppb |
10,200 |
~100 वर्षे |
|
HCFC-22 (Chlorodifluoromethane) |
~0.1 ppb |
1,810 |
~12 वर्षे |
|
HFC-134a (Hydrofluorocarbon) |
~0.1 ppb |
1,300 |
~14 वर्षे |
|
Sulfur hexafluoride (SF₆) |
~10 ppt |
23,500 |
~3,200 वर्षे |
|
Ozone (O₃) |
परिवर्तनीय (troposphere मध्ये) |
~0.02–0.05 (परंतु स्थानिक प्रभाव तीव्र) |
काही आठवडे ते महिने |
|
Water vapor (H₂O) |
परिवर्तनीय (0.1%–4%) |
प्रत्यक्ष GWP दिले जात नाही (Positive Feedback Agent) |
काही दिवस ते आठवडे |
Subscribe Our Channel