आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) - UPSC & MPSC वर्णनात्मक पॅटर्न साठी सर्वोत्तम स्त्रोत

आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) - UPSC & MPSC वर्णनात्मक पॅटर्न साठी सर्वोत्तम स्त्रोत

भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स   चालू घडामोडी   आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR)   महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस   पर्यावरणशास्र नोटस  

• 12/03/2025
• 498

आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) हे यूपीएससी सिव्हिल सेवा (UPSC) आणि एमपीएससी (MPSC) मुख्य परीक्षेतील सामान्य अध्ययन पेपर 2 मधील एक महत्त्वाचा विषय आहे. यूपीएससीमध्ये दरवर्षी या विभागातून सुमारे 100 गुणांचे प्रश्न विचारले जातात, त्यामुळे अधिक गुण मिळवण्यासाठी हा विषय अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो. एमपीएससीसाठी, जी आता वर्णनात्मक स्वरूपात झाली आहे, आंतरराष्ट्रीय संबंधांचा सखोल अभ्यास करणे अत्यावश्यक झाले आहे.

आंतरराष्ट्रीय संबंधांचा अभ्यास मुख्यतः चालू घडामोडींवर आधारित असतो, ज्यामध्ये तथ्य, संकल्पना आणि विश्लेषण यांचा समावेश असतो. तसेच सध्याच्या जागतिक घडामोडी, राजनैतिक संबंध, करार, आंतरराष्ट्रीय संघटना आणि भारताच्या परराष्ट्र धोरणासंबंधी सखोल ज्ञान असणे गरजेचे आहे.

हा ब्लॉग आंतरराष्ट्रीय संबंधांचा अभ्यास करण्यासाठी एक संरचित दृष्टीकोन प्रदान करतो, जो विद्यार्थ्यांसाठी समजण्यास सोपा असून, विश्लेषणात्मक विचार आणि प्रभावी उत्तर लेखनास मदत करेल.

PYQs

2024

1. The West is fostering India as an alternative to reduce dependence on China supply chain and as a strategic ally to counter China political and economic dominance. Explain this statement with examples.
   पश्चिम राष्ट्र भारताला चीनच्या पुरवठा साखळीवरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी आणि चीनच्या राजकीय व आर्थिक वर्चस्वाला प्रतिउत्तर देण्यासाठी एक पर्यायी भागीदार म्हणून पुढे आणत आहेत. या विधानास उदाहरणांसह स्पष्ट करा.
2. Critically analyse India's evolving diplomatic, economic and strategic relations with the Central Asian Republics (CARs) highlighting their increasing significance in regional and global geopolitics.
   मध्य आशियाई प्रजासत्ताकांबरोबर (CARs) भारताचे विकसित होत असलेले राजनैतिक, आर्थिक आणि रणनीतिक संबंध तपशीलवार विश्लेषण करा, तसेच जागतिक आणि प्रादेशिक भू-राजकारणात त्यांच्या वाढत्या महत्त्वावर प्रकाश टाका.
3. Terrorism has become a significant threat to global peace and security.’ Evaluate the effectiveness of the United Nations Security Council’s Counter Terrorism Committee (CTC) and its associated bodies in addressing and mitigating this threat at the international level.
   "दहशतवाद हा जागतिक शांतता आणि सुरक्षेसाठी एक गंभीर धोका बनला आहे." या विधानाच्या अनुषंगाने संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेच्या (UNSC) दहशतवादविरोधी समितीच्या (CTC) आणि तिच्याशी संलग्न संस्थांच्या आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील कार्यक्षमतेचे मूल्यमापन करा.
4. Discuss the geopolitical and geostrategic importance of Maldives for India with a focus on global trade and energy flows. Further also discuss how this relationship affects India’s maritime security and regional stability amidst international competition?
   मालदीवचे भारतासाठी भू-राजकीय आणि भू-रणनीतिक महत्त्व विशद करा, विशेषतः जागतिक व्यापार आणि ऊर्जा प्रवाहाच्या संदर्भात. तसेच, आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेच्या पार्श्वभूमीवर भारताच्या सागरी सुरक्षेवर आणि प्रादेशिक स्थैर्यावर या नात्याचा कसा परिणाम होतो, याचे विश्लेषण करा.

2023

1. Virus of Conflict is affecting the functioning of the SCO; In the light of the above statement point out the role of India in mitigating the problems.

   SCO कार्यात संघर्षाचा विषाणू अडथळा ठरत आहे; या विधानाच्या पार्श्वभूमीवर भारताची भूमिका स्पष्ट करा.

2. The Indian diaspora has scaled new heights in the West. Describe its economic and political benefits for India.

   भारतीय परदेशस्थ लोकसंख्येने पाश्चिमात्य देशांमध्ये नवे शिखर गाठले आहे. याचे भारतासाठी आर्थिक आणि राजकीय फायदे सांगा.

3. The expansion and strengthening of NATO and a stronger US-Europe strategic partnership works well for India. What is your opinion about this statement? Give reasons and examples to support your answer.

   NATO चा विस्तार व बळकटीकरण आणि अमेरिका-युरोप यांच्यातील बळकट धोरणात्मक भागीदारी भारतासाठी फायदेशीर आहे. या विधानाबाबत तुमचे मत काय आहे? कारणे आणि उदाहरणांसह उत्तर द्या.

4. Sea is an important component of the Cosmos. Discuss in the light of the above statement the role of the IMO (International Maritime Organisation) in protecting the environment and enhancing maritime safety and security.

   समुद्र हा विश्वाचा महत्त्वाचा घटक आहे. या विधानाच्या प्रकाशात, आंतरराष्ट्रीय सागरी संघटनेची (IMO) पर्यावरण रक्षण व सागरी सुरक्षा आणि सुरक्षितता वाढविण्यातील भूमिका स्पष्ट करा.

2022

1. 'India is an age-old friend of Sri Lanka.' Discuss India's role in the recent crisis in Sri Lanka in the light of the preceding statement.

   भारत हा श्रीलंकेचा जुना मित्र आहे. या विधानाच्या पार्श्वभूमीवर श्रीलंकेतील अलीकडील संकटामधील भारताची भूमिका स्पष्ट करा.

2. Do you think that BIMSTEC is a parallel organisation like the SAARC? What are the similarities and dissimilarities between the two? How are Indian foreign policy objectives realized by forming this new organisation?

   BIMSTEC ही संघटना SAARC प्रमाणेच समांतर आहे असे तुम्हाला वाटते का? या दोन संघटनांतील साम्य व फरक स्पष्ट करा. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाच्या उद्दिष्टांची पूर्तता BIMSTEC च्या माध्यमातून कशी होते, ते सांगा.

3. How will I2U2 (India, Israel, UAE and USA) grouping transform India's position in global politics?

   I2U2 (भारत, इस्रायल, UAE आणि USA) या गटामुळे जागतिक राजकारणात भारताची भूमिका कशी बदलू शकते?

4. 'Clean energy is the order of the day.' Describe briefly India's changing policy towards climate change in various international fora in the context of geopolitics.

   स्वच्छ ऊर्जा ही काळाची गरज आहे. या पार्श्वभूमीवर, विविध आंतरराष्ट्रीय मंचांवरील भारताचे हवामान बदलासंदर्भातील धोरणात्मक बदल geopolitics च्या संदर्भात स्पष्ट करा.

2021

1. "If the last few decades were Asia's growth story, the next few are expected to be Africa's." In the light of this statement, examine India's influence in Africa in recent years.

   "गेल्या काही दशके ही आशियाच्या प्रगतीची कहाणी होती, तर येणारी काही दशके आफ्रिकेची असतील." या विधानाच्या पार्श्वभूमीवर, अलीकडील वर्षांमध्ये आफ्रिकेतील भारताच्या प्रभावाचे विश्लेषण करा.

2. The USA is facing an existential threat in the form of a China, that is much more challenging than the erstwhile Soviet Union." Explain.

   अमेरिकेसमोर आज चीनच्या रूपाने अस्तित्वाचा धोका निर्माण झाला आहे, जो पूर्वीच्या सोव्हिएत युनियनपेक्षा अधिक गंभीर आहे. स्पष्ट करा.

3. Critically examine the aims and objectives of SCO. What importance does it hold for India?

   SCO च्या उद्दिष्टांचे आणि हेतूंचे चिकित्सक मूल्यांकन करा. भारतासाठी या संघटनेचे महत्त्व काय आहे?

4. The newly tri-nation partnership AUKUS is aimed at countering China's ambitions in the Indo-Pacific region. Is it going to supersede the existing partnerships in the region? Discuss the strength and impact of AUKUS in the present scenario.

   नवीन त्रि-देशीय भागीदारी AUKUS ही इंडो-पॅसिफिक भागातील चीनच्या महत्त्वाकांक्षांना रोखण्यासाठी आहे. ती इतर विद्यमान भागीदाऱ्यांना मागे टाकेल का? सद्य परिस्थितीत AUKUS ची ताकद व परिणाम स्पष्ट करा.

2020

1. Critically examine the role of WHO in providing global health security during the COVID-19 pandemic.

   कोविड-19 महामारीदरम्यान जागतिक आरोग्य सुरक्षेसाठी WHO च्या भूमिकेचे चिकित्सक परीक्षण करा.

2. The Indian diaspora has a decisive role to play in the politics and economy of America and European Countries. Comment with examples.

   भारतीय परदेशस्थ नागरिक अमेरिकन आणि युरोपीय देशांच्या अर्थव्यवस्थेतील आणि राजकारणातील निर्णायक भूमिका बजावत आहेत. उदाहरणांसह भाष्य करा.

3. Quadrilateral Security Dialogue (QUAD) is transforming itself into a trade bloc from a military alliance, in present times – Discuss.

   क्वाड (QUAD) हा लष्करी आघाडी ऐवजी सध्या व्यापार गटात रूपांतरित होत आहे – चर्चा करा.

4. What is the significance of Indo-US defence deals over Indo-Russian defence deals? Discuss with reference to stability in the Indo-Pacific region.

   भारत-अमेरिका संरक्षण करारांची भारत-रशिया करारांपेक्षा काय महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे? इंडो-पॅसिफिक भागातील स्थैर्याच्या संदर्भात चर्चा करा.

2019

1. The time has come for India and Japan to build a strong contemporary relationship, one involving global and strategic partnership. Comment.

   भारत आणि जपानने आता बळकट आणि आधुनिक जागतिक धोरणात्मक भागीदारी उभारण्याची वेळ आली आहे. भाष्य करा.

2. Too little cash, too much politics, leaves UNESCO fighting for life. Discuss in the light of US withdrawal and its accusation of the cultural body being anti-Israel.

   'पुरेसे पैसे नाहीत, पण राजकारण खूप आहे' – त्यामुळे युनेस्कोला अस्तित्वासाठी लढावे लागत आहे. अमेरिकेच्या बाहेर पडण्याच्या आणि इस्रायलविरोधी पूर्वग्रह असल्याच्या आरोपांच्या पार्श्वभूमीवर चर्चा करा.

3. What introduces friction into the ties between India and the United States is that Washington is still unable to find for India a position in its global strategy. Explain with examples.

   भारत आणि अमेरिकेतील संबंधांमध्ये तणाव निर्माण होण्याचे कारण म्हणजे वॉशिंग्टनला भारतासाठी त्यांच्या जागतिक धोरणात योग्य स्थान सापडत नाही. उदाहरणांसह स्पष्ट करा.

2018

1. "India's relations with Israel have, of late, acquired a depth and diversity, which cannot be roiled back." Discuss.

   "भारत-इस्रायल संबंध सध्या अधिक सखोल व विविध झाले असून, ते मागे फिरवले जाऊ शकत नाहीत." चर्चा करा.

2. A number of outside powers have entrenched themselves in Central Asia. Discuss the implications of India's joining the Ashgabat Agreement (2018) in this context.

   मध्य आशियात अनेक बाह्य शक्तींचे वाढते अस्तित्व आहे. अश्गाबात करारात (2018) भारताच्या सहभागाचे महत्त्व या संदर्भात स्पष्ट करा.

3. What are the key areas of reform if the WTO has to survive in the present context of Trade War, especially keeping in mind the interest of India?

   व्यापार युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर WTO टिकून राहण्यासाठी कोणत्या महत्त्वाच्या सुधारणांची आवश्यकता आहे? विशेषतः भारताच्या हितसंबंधांच्या संदर्भात.

4. In what ways would the ongoing US-Iran Nuclear Pact Controversy affect the national interest of India? How should India respond?

   अमेरिका-इराण अणुकरार वादाचा भारताच्या राष्ट्रीय हितावर कसा परिणाम होऊ शकतो? भारताने यावर कसे उत्तर द्यावे?

2017

1. China is using its economic relations and trade surplus as tools to develop military power status in Asia. Discuss its impact on India as a neighbour.

   चीन आर्थिक संबंध आणि व्यापार सरप्लसचा उपयोग करून आशियात लष्करी सामर्थ्य वाढवत आहे. शेजारी देश म्हणून भारतावर याचा काय परिणाम होतो, ते स्पष्ट करा.

2. What are the main functions of the United Nations Economic and Social Council (ECOSOC)? Explain the different functional commissions attached to it.

   ECOSOC (संयुक्त राष्ट्रांचे आर्थिक आणि सामाजिक परिषद) च्या मुख्य कार्यांची माहिती द्या. यासोबत संलग्न कार्यात्मक आयोगांचीही माहिती द्या.

3. The question of Indias energy security constitutes the most important part of its economic progress. Analyze Indias energy policy cooperation with West Asian countries.

   भारताच्या ऊर्जा सुरक्षेचा मुद्दा आर्थिक प्रगतीसाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे. पश्चिम आशियाशी असलेल्या भारताच्या ऊर्जा धोरण सहकार्याचे विश्लेषण करा.

4. The Indian diaspora has an important role to play in South-East Asian countries economy and society. Appraise the role in this context.

   दक्षिण-पूर्व आशियाई देशांच्या अर्थव्यवस्था व समाजात भारतीय प्रवासी समाजाची भूमिका महत्त्वाची आहे. या संदर्भात भूमिकेचे मूल्यांकन करा.

2016

1. The broader aims and objectives of the WTO are to manage and promote international trade. But the Doha round seems doomed. Discuss in the Indian context.

   WTO चे व्यापक उद्दिष्ट आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे व्यवस्थापन व प्रोत्साहन हे आहे. परंतु दोहा फेरी अपयशी ठरते आहे, हे भारतीय दृष्टिकोनातून स्पष्ट करा.

2. Evaluate the economic and strategic dimensions of Indias Look East Policy in the context of the post-Cold War international scenario.

   थंड युद्धानंतरच्या आंतरराष्ट्रीय परिस्थितीत भारताच्या 'लुक ईस्ट' धोरणाचे आर्थिक व धोरणात्मक पैलूचे मूल्यांकन करा.

3. Increasing cross-border terrorist attacks and Pakistan's interference hinder SAARC's future. Explain with examples.

   भारतावर वाढत्या सीमापार दहशतवादी हल्ल्यांमुळे व पाकिस्तानच्या हस्तक्षेपामुळे SAARC चे भवितव्य धोक्यात आले आहे. उदाहरणांसह स्पष्ट करा.

4. What are the aims and objectives of the McBride Commission of UNESCO? What is Indias position on these?

   UNESCO च्या मॅकब्राइड आयोगाचे उद्दिष्ट काय होते? भारताची भूमिका काय आहे, ते स्पष्ट करा.

2015

1. Increasing interest of India in Africa has its pros and cons. Critically Examine.

   आफ्रिकेतील भारताच्या वाढत्या रसाचे फायदे व तोटे दोन्ही आहेत. चिकित्सक परीक्षण करा.

2. Discuss the impediments India is facing in its pursuit of a permanent seat in the UN Security Council.

   संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेवर कायमस्वरूपी जागेसाठी भारतासमोर कोणती अडचण आहे, हे स्पष्ट करा.

3. Project Mausam is a unique foreign policy initiative. Does it have a strategic dimension? Discuss.

   प्रोजेक्ट मौसम ही एक अनोखी परराष्ट्र धोरणाची संकल्पना आहे. त्यामागे धोरणात्मक भूमिका आहे का? चर्चा करा.