महाराष्ट्र आणि गुजरात राज्यांची स्थापना: ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आणि चळवळीचा प्रवास
Home / Blog / महाराष्ट्र आणि गुजरात राज्यांची स्थापना: ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आणि चळवळीचा प्रवास
|
1956 पासून, मुंबई राज्यातील मराठी भाषिकांसाठी स्वतंत्र राज्याची मागणी करणारी संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ सुरू झाली. त्याच वेळी, गुजराती भाषिकांसाठी स्वतंत्र गुजरात राज्याची मागणी करणारी महागुजरात चळवळही बळकट होत होती. या दोन प्रमुख भाषिक चळवळींमुळे अखेर 1 मे 1960 रोजी 'बॉम्बे पुनर्रचना कायदा, 1960' अंतर्गत महाराष्ट्र आणि गुजरात या दोन नवीन राज्यांची निर्मिती करण्यात आली. आजच्याच दिवशी या दोन्ही राज्यांचा स्थापना दिवस साजरा केला जातो. |
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
- 1947 मध्ये भारत स्वतंत्र झाला आणि Indian Independence Act, 1947 अंतर्गत ब्रिटिश सत्ता संपुष्टात आली. परिणामी, ब्रिटिश भारतात असलेल्या 550 हून अधिक संस्थानांनी भारतात विलीनीकरणाचा निर्णय घ्यावा लागला.
- भारतीय संविधानाच्या पहिल्या अनुसूचीनुसार (1949) राज्यांना A, B, C आणि D भागांमध्ये वर्गीकृत करण्यात आलं होतं. त्यात Bombay State हा Part A मध्ये होता.
- सदर वल्लभभाई पटेल यांच्या राजकीय दूरदृष्टीमुळे आणि प्रयत्नांमुळे बहुतांश संस्थानांनी 'नियत दिनांपूर्वी' भारतात विलीनीकरण केले. उर्वरित संस्थानांनाही त्यांनी कुशलतेने भारतात सामावून घेतले, ज्यामुळे देशाची एकात्मता अधिक बळकट झाली.
- हीच पायाभरणी पुढे भाषावार प्रांतरचनेच्या दिशेने झाली. त्यामुळे 1960 मध्ये मराठी भाषिकांसाठी महाराष्ट्र आणि गुजराती भाषिकांसाठी गुजरात ही राज्ये स्वतंत्रपणे अस्तित्वात आली.
बॉम्बे राज्याची भाषिक वैशिष्ट्ये
- बॉम्बे राज्यामध्ये आजच्या महाराष्ट्राचा बराचसा भाग, गुजरात, कर्नाटकमधील काही भाग, कोकण, सौराष्ट्र आणि कच्छसुद्धा सामावलेले होते. हे राज्य बहुभाषिक होतं—मराठी, गुजराती, कच्छी, कोंकणी इत्यादी भाषा बोलल्या जात होत्या.
राज्य पुनर्रचना आणि आंदोलनांची पार्श्वभूमी
- राज्य पुनर्रचना कायद्याच्या (1956) अंमलबजावणीमुळे बॉम्बे राज्याच्या भौगोलिक आणि भाषिक रचनेत मोठे बदल घडून आले. या कायद्यानुसार, 1956 साली देशातील विविध राज्यांच्या सीमांचे पुनर्रचना करण्याचा निर्णय घेण्यात आला होता. त्याअंतर्गत, बॉम्बे राज्यातील काही कन्नड भाषिक भाग — विशेषतः दक्षिणेकडील सीमावर्ती प्रदेश — हे त्या काळच्या मैसूर राज्यात (आताचे कर्नाटक) विलीन करण्यात आले. यामुळे या भागांचा नैसर्गिक, भाषिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून योग्य असा समावेश एका एकसंध कन्नड भाषिक राज्यात झाला.
- त्याचवेळी, बॉम्बे राज्याचे मराठी आणि गुजराती भाषिक भाग एकत्र करून राज्याचा विस्तार करण्यात आला. यात मराठी भाषिक भाग म्हणजे मराठवाडा आणि विदर्भ या विभागांचा समावेश केला गेला. तसेच, गुजराती भाषिक सौराष्ट्र आणि कच्छ हेही या राज्यात समाविष्ट करण्यात आले. यामुळे नव्याने निर्माण झालेले बॉम्बे राज्य हे द्वैभाषिक — म्हणजे मराठी व गुजराती — भाषिक राज्य बनले.
- या राज्यात कुच्छी आणि कोकणीसारख्या इतर भाषाही प्रचलित होत्या, त्यामुळे संपूर्ण राज्यात एकसंध भाषिक ओळख निर्माण करणे कठीण ठरत होते. शासनकारभार, शिक्षण, न्यायप्रणाली, आणि सांस्कृतिक उपक्रम यांच्यावर याचा परिणाम होऊ लागला. एकाच राज्यात दोन प्रमुख भाषिक समुदाय असताना दोघांच्या हितसंबंधांचे प्रतिनिधित्व करणे अवघड ठरू लागले.
- याच कारणामुळे, भाषावार प्रांतरचनेच्या मागण्यांना चालना मिळाली आणि स्वतंत्र मराठी भाषिक महाराष्ट्र व गुजराती भाषिक गुजरात अशी दोन राज्ये निर्माण करण्याची मागणी अधिक तीव्र झाली.
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ (Samyukta Maharashtra Movement)
संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ ही १९५०च्या दशकात उदयास आलेली एक प्रभावी सामाजिक आणि राजकीय चळवळ होती, ज्याचा मुख्य हेतू मराठी भाषिकांसाठी मुंबईसह स्वतंत्र महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती करणे हा होता.संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागणीसाठीची चळवळ १९५०च्या दशकात अधिक तीव्र होत चालली होती. महाराष्ट्राचे अस्तित्व आणि मराठी माणसांची ओळख जपण्यासाठी ही चळवळ सुरु झाली होती. १९५६ मध्ये या चळवळीने निर्णायक वळण घेतले, जेव्हा केंद्र सरकारने मुंबईसह एकसंघ महाराष्ट्र राज्याची मागणी फेटाळून लावली आणि मुंबईला केंद्रशासित प्रदेश ठरवण्याचा प्रस्ताव दिला.
२१ नोव्हेंबर १९५६ संघर्षाचा काळा दिवस
या निर्णयाविरोधात मराठी जनतेने मोठ्या प्रमाणात निषेध व्यक्त केला. २१ नोव्हेंबर १९५६ रोजी मुंबईत लाखोंच्या संख्येने नागरिक रस्त्यावर उतरले. विद्यार्थी, कामगार, लेखक, शिक्षक, महिला सगळ्यांनी शांततामय मार्गाने आंदोलनात भाग घेतला. “मुंबई आमची आहे, “मराठी भाषिकांना स्वतंत्र राज्य हवे असे नारे दिले जात होते.
परंतु, हे आंदोलन पुढे गेल्यावर परिस्थिती तणावपूर्ण बनली. प्रशासनाने आंदोलकांवर नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न केला, आणि काही ठिकाणी गोळीबार करण्याचे आदेश दिले. या गोळीबारात १०६ निष्पाप मराठी आंदोलकांना आपले प्राण गमवावे लागले. यामध्ये अनेक तरुण विद्यार्थी, कष्टकरी कामगार, आणि सामान्य नागरिकांचा समावेश होता.
हुतात्म्यांच्या बलिदानाचा प्रभाव
हा दिवस महाराष्ट्राच्या इतिहासात “काळा दिवस म्हणून ओळखला जातो. मात्र, या रक्तानेच चळवळीला नवे बळ दिले. लोकांमध्ये संताप आणि दुःख यांचे मिश्रण होते, पण हे बलिदान व्यर्थ जाणार नाही, ही भावना बळकट झाली. “मुंबई आमची आहे हा निर्धार अधिक ठाम झाला. आंदोलन आणखी तीव्र झाले, आणि अखेरीस केंद्र सरकारला महाराष्ट्र राज्य स्थापन करण्याचा निर्णय घ्यावा लागला.
हुतात्म्यांचा स्मारक आणि स्मरण
या १०६ हुतात्म्यांच्या स्मरणार्थ मुंबईत “हुतात्मा चौक उभारण्यात आला. हा चौक केवळ स्मारक नाही, तर तो महाराष्ट्राच्या अस्मितेचे प्रतीक बनला आहे. दरवर्षी २१ नोव्हेंबर रोजी येथे राज्य सरकार, सामाजिक संस्था, आणि सामान्य नागरिकांकडून हुतात्म्यांना श्रद्धांजली वाहण्यात येते.
जनशक्तीचा विजय महाराष्ट्र राज्याची स्थापना
या घटनांनंतर देशभरातून चळवळीला पाठिंबा मिळू लागला. सरकारवरील दबाव वाढला आणि अखेर 1 मे 1960 रोजी, मुंबई राज्याचे विभाजन करून महाराष्ट्र आणि गुजरात या दोन स्वतंत्र राज्यांची स्थापना करण्यात आली. मुंबई ही महाराष्ट्राची राजधानी ठरली जिच्यासाठी मराठी जनतेने आपले प्राण अर्पण केले होते, ती अखेर महाराष्ट्राच्या कुशीत आली.
महागुजरात चळवळ (Mahagujarat Movement)याचवेळी गुजराती भाषिकांसाठी स्वतंत्र गुजरात राज्य निर्माण करावे, अशी मागणी महागुजरात आंदोलनाने केली. अहमदाबाद, सौराष्ट्र आणि कच्छ या भागांना सामावून गुजरात राज्याची मागणी होती. |
विभाजन व परिणाम
- बॉम्बे पुनर्रचना कायद्यानुसार, एक बहुभाषिक राज्य विभाजित करण्यात आलं.
- 1 मे 1960 रोजी महाराष्ट्र आणि गुजरात ही दोन स्वतंत्र राज्ये अस्तित्वात आली.
- बॉम्बे (आजचे मुंबई) ही महाराष्ट्राची राजधानी म्हणून निश्चित करण्यात आली, जरी यावर दोन्ही आंदोलक गटांमध्ये मतभेद होते.
प्रमुख नेते आणि त्यांचे योगदान
1. सरदार वल्लभभाई पटेल भारताचे 'लोहपुरुष'
सरदार वल्लभभाई पटेल हे भारताच्या एकसंधीकरणाचे प्रमुख शिल्पकार होते. भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर त्यांनी 550 पेक्षा अधिक संस्थानांना भारतात विलीनीकरण करण्याचे कठीण पण अत्यंत महत्त्वाचे कार्य पार पाडले. त्यांच्या दूरदृष्टीमुळे आणि राजकीय कौशल्यामुळे, भारताची भौगोलिक एकता शक्य झाली. त्यांच्याच प्रयत्नांमुळे, पुढे भाषावार राज्यरचनेचा मार्ग मोकळा झाला, ज्यातून महाराष्ट्र आणि गुजरात यांसारखी राज्ये निर्माण झाली.
2. केशवराव जेधे संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचे जननेते
केशवराव जेधे हे संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतील अग्रगण्य नेते होते. त्यांनी मराठी भाषिकांसाठी स्वतंत्र राज्य मिळावे, यासाठी सर्वसामान्य जनतेत जागृती निर्माण केली. मराठी माणसाचा हक्काचा महाराष्ट्र’ ही भावना त्यांनी चळवळीतून प्रभावीपणे रुजवली. त्यांच्या नेतृत्वात महाराष्ट्राच्या निर्मितीसाठी मुंबईत, तसेच ग्रामीण भागात तीव्र आंदोलन उभारले गेले.
3. शंकरराव देव संयुक्त महाराष्ट्र समितीचे पहिले अध्यक्ष
शंकरराव देव हे संयुक्त महाराष्ट्र समितीचे पहिले अध्यक्ष होते. त्यांनी चळवळेला संघटित दिशा दिली आणि राजकीयदृष्ट्या प्रभावी दबाव तयार केला. त्यांच्या नेतृत्वाखाली समितीने मुंबईसह संपूर्ण महाराष्ट्रासाठी स्वतंत्र राज्याची ठाम मागणी केंद्र सरकारसमोर मांडली. चळवळीच्या धोरणात्मक दिशानिर्देशनात त्यांचे महत्त्वपूर्ण योगदान होते.
इंदरमल स्वराज महागुजरात चळवळीचे नेतृत्व
इंदरमल स्वराज हे महागुजरात चळवळीतील एक प्रमुख नेता होते. त्यांनी गुजराती भाषिक जनतेसाठी स्वतंत्र गुजरात राज्याची मागणी जोरदारपणे मांडली. अनेक भाषा, अनेक संस्कृती पण समान अधिकार’ या तत्त्वावर आधारित त्यांचे विचार गुजरातमध्ये मोठ्या प्रमाणावर लोकप्रिय झाले. त्यांच्या प्रेरणादायी नेतृत्वामुळे महागुजरात चळवळ अधिक सशक्त झाली आणि गुजरात राज्याचा मार्ग मोकळा झाला.
प्रभाकर काणेकर
प्रभाकर काणेकर हे संयुक्त महाराष्ट्र समितीचे एक प्रभावी आणि कार्यक्षम कार्यकर्ते होते. विशेषतः मुंबई शहरामध्ये त्यांनी चळवळीचा प्रचार मोठ्या प्रमाणावर केला. त्यांनी कॉलेजमधील तरुण पिढीला प्रेरित करून चळवळीत सहभागी करून घेतले. त्यांच्या प्रयत्नामुळे चळवळ मुंबईसारख्या महत्त्वाच्या शहरात व्यापक झाली आणि तरुणाईचा सहभाग वाढला.
एस.एम. जोशी
एस. एम. जोशी हे समाजवादी विचारांचे नेते होते आणि वैचारिकदृष्ट्या अत्यंत प्रभावी प्रबोधनकार मानले जातात. त्यांनी संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीला वैचारिक अधिष्ठान दिले. त्यांच्या ओघवत्या भाषणांनी आणि लेखनांनी तरुण पिढीत अस्मितेची जाणीव जागवली आणि चळवळीला बौद्धिक दिशादर्शन दिले.
दत्ता देशमुख
दत्ता देशमुख हे महाराष्ट्रातील युवक संघटनांचे प्रभावी नेता होते. १९५६ च्या गोळीबारानंतर त्यांनी चळवळीला अधिक आक्रमक आणि संघटित रूप दिले. त्यांनी तरुणांमध्ये जागरुकता निर्माण करून त्यांना चळवळीत सक्रीयपणे सहभागी करून घेतले. त्यांच्या नेतृत्वामुळे चळवळ अधिक बळकट झाली.
प्रबोधनकार ठाकरे
प्रबोधनकार ठाकरे म्हणजे केशव सीताराम ठाकरे हे मराठी अस्मितेचे खंदे पुरस्कर्ते होते. त्यांनी आपल्या लेखनातून, भाषणातून आणि सामाजिक चळवळींतून मराठी भाषिकांचे अधिकार आणि स्वाभिमान जागवला. संयुक्त महाराष्ट्राच्या मागणीसाठी त्यांनी ठाम भूमिका घेतली आणि मराठी समाजामध्ये अस्मितेची लाट निर्माण केली.
नानासाहेब गोरे
नानासाहेब गोरे हे खंदे समाजवादी विचारवंत होते. त्यांनी संसदेत आणि बाहेरही महाराष्ट्रासाठी ठाम भूमिका मांडली. केंद्र सरकारवर दबाव निर्माण करून संयुक्त महाराष्ट्राच्या स्थापनेला वैधानिक आणि राजकीय बळ पुरवले. त्यांच्या पाठपुराव्यामुळे चळवळीला संसदीय पाठबळ मिळाले.
निष्कर्ष
भाषिक आणि सांस्कृतिक एकसंधतेच्या आधारावर नवीन राज्यांची मागणी होत गेली आणि त्यातून विद्यमान राज्यांचे विभाजन घडून आले. 1956 मध्ये राज्यांची मोठ्या प्रमाणावर पुनर्रचना झाली होती, तरीही जनतेच्या आंदोलनांमुळे आणि बदलत्या राजकीय घडामोडींमुळे भारताचा राजकीय नकाशा सातत्याने बदलत राहिला.
Subscribe Our Channel