आधुनिक क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञान आणि महत्त्वाच्या संकल्पना
भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस SRIRAMS IAS MARATHI BLOG
Home / Blog / आधुनिक क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञान आणि महत्त्वाच्या संकल्पना
आधुनिक युद्धक्षेत्रात, तंत्रज्ञानाच्या वाढत्या प्रभावामुळे युद्धाच्या रीतिनीत प्रचंड बदल होत आहेत. हे बदल विशेषत: शस्त्रास्त्रांच्या विकासामध्ये दिसून येतात, ज्यामुळे युद्धाचे स्वरूप आणि रणनिती पूर्णपणे बदलले आहे. युद्धातील सर्वोत्तम तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे शत्रूचे संरक्षण व्यवस्था ध्वस्त करणे, लक्ष्य साधणे आणि आक्रमकतेची प्रगती करणे शक्य झाले आहे.
भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील संघर्ष, विशेषतः ऑपरेशन सिंधूर सारख्या ऑपरेशन्समध्ये, हे सर्व तंत्रज्ञान महत्त्वपूर्ण ठरले आहे. ऑपरेशन्समधील प्रगतीचे तंत्रज्ञान, जसे की फायर अँड फॉरगेट, सुपरसोनिक आणि हायपरसोनिक क्षेपणास्त्र, स्टील्थ तंत्रज्ञान यांचा प्रभाव लक्षणीय असतो.
भारताने विकसित केलेली BrahMos आणि Agni-5 यांसारखी क्रूझ आणि बॅलिस्टिक मिसाइल्स, तसेच BrahMos-II हायपरसोनिक क्षेपणास्त्र आणि Stealth Technology च्या वापराने भारताने आपल्या सैन्याला अधिक सक्षम बनवले आहे. यामुळे भारताच्या संरक्षणासाठी नवीन क्षमता निर्माण झाली आहे. या तंत्रज्ञानांच्या वापराने युद्धक्षेत्रातील रणनीती अधिक चतुर आणि प्रभावी बनवली आहे.
हा लेख जागतिक युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर या अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचे महत्त्व आणि भारत-पाकिस्तान संघर्षासह ऑपरेशन सिंधूर सारख्या ऑपरेशन्समध्ये त्यांचे उपयोग स्पष्ट करेल.
1. फायर अँड फॉरगेट (Fire and Forget)
- संकल्पना: "फायर अँड फॉरगेट" हा शब्द त्या क्षेपणास्त्र प्रणालीसाठी वापरला जातो, जी एकदा सोडल्यावर ऑपरेटरला पुढील मार्गदर्शनाची आवश्यकता नसते. क्षेपणास्त्र स्वतःच लक्ष्य शोधून ते ठरवलेल्या ठिकाणी हिट करते.
- कस काम करतं: क्षेपणास्त्र लॉन्च केल्यानंतर, त्यात असलेल्या मार्गदर्शन प्रणाली (उदाहरणार्थ, इन्फ्रारेड, रडार, किंवा GPS) ने स्वतःचा मार्गक्रमण घेतो. ऑपरेटरला इतर लक्ष्यांवर काम करणे किंवा संरक्षण घेणे शक्य होते.
- उदाहरण: BrahMos, Helina (हेलिकॉप्टर लाँच्ड), आणि Javelin क्षेपणास्त्र या तंत्रज्ञानाचा वापर करतात.
2. मॅच स्पीड (Mach Speed)
- संकल्पना: आवाजाची गती "मॅच 1" म्हणून ओळखली जाते. मॅच गती मोजण्याचे प्रमाण म्हणजे एखाद्या वस्तूची गती आवाजाच्या गतीशी संबंधित कशी आहे.
- मॅच नंबर:
- मॅच 1: आवाजाची गती (~343 मीटर/सेंकद किंवा 1235 किमी/तास समुद्रसपाटीवर).
- मॅच 2: आवाजाच्या गतीच्या दुप्पट (~2460 किमी/तास).
- मॅच 3: आवाजाच्या गतीच्या तिप्पट (~3690 किमी/तास).
- महत्त्व: मॅच गतीने उडणारी विमानं किंवा क्षेपणास्त्रं लक्ष्यावर जलद पोहोचू शकतात, ज्यामुळे शत्रूच्या संरक्षण प्रणालींना त्यांना रोखणे कठीण होऊ शकते.
- सुपरसोनिक गती: मॅच 1 पेक्षा जलद उडणारी कोणतीही वस्तू सुपरसोनिक म्हणवली जाते.
3. बलिस्टिक क्षेपणास्त्र (Ballistic Missile)
- संकल्पना: बलिस्टिक क्षेपणास्त्र हे एक मार्गदर्शन प्रणाली असलेले क्षेपणास्त्र आहे, जे एका रॉकेट इंजिनाने एका छोट्या कालावधीसाठी चालवले जाते आणि नंतर ते गतीशून्य होऊन मुक्तपणे लक्ष्याकडे जात असते.
- मुख्य टप्पे:
- बूस्ट फेज: क्षेपणास्त्र रॉकेट प्रोफेल्शनने लॉन्च केले जाते.
- मिडकोर्स फेज: क्षेपणास्त्र अंतराळ किंवा वायूमंडळात बिनप्रवृत्तपणे गती घेतो.
- टर्मिनल फेज: क्षेपणास्त्र पृथ्वीवर परत येते आणि लक्ष्यावर पोहोचते.
- उदाहरण: अग्नी सिरीज, ट्रायडेंट क्षेपणास्त्र.
- क्रूझ क्षेपणास्त्रांची तुलना: बलिस्टिक क्षेपणास्त्रांपासून वेगळं, क्रूझ क्षेपणास्त्र पूर्ण प्रवासासाठी चालू ठेवते आणि अधिक नियंत्रित, आडव्या मार्गाने लक्ष्य गाठते.
क्रूझ मिसाइल (Cruise Missile) आणि बॅलिस्टिक मिसाइल (Ballistic Missile) यामधील फरक:
|
दृषटिकोन |
क्रूझ मिसाइल (Cruise Missile) |
बॅलिस्टिक मिसाइल (Ballistic Missile) |
|
उड्डाणाचा मार्ग (Flight Path) |
क्रूझ मिसाइल जास्त वेळ आडव्या मार्गाने कमी उंचीवर उडतात. ती सतत किंवा वेगवेगळ्या उंचीवर आपला मार्ग बदलू शकतात. (उदाहरण: BrahMos) |
बॅलिस्टिक मिसाइल पॅराबोलिक मार्गानुसार उडतात. ती उच्च उंचीवर जातात आणि नंतर पृथ्वीवर परत येतात. (उदाहरण: Agni-5) |
|
उदाहरण |
ब्रह्मोस क्रूझ मिसाइल: भारतीय नौदल आणि वायुसेनेद्वारे प्रक्षिप्त, उच्च अचूकतेने लक्ष्य साधते. |
अग्नि-५ बॅलिस्टिक मिसाइल: भारतीय भूमीवर आधारित, दीर्घकाळ अंतरावर परमाणू हल्ल्यासाठी वापरली जाते. |
|
गती (Speed) |
क्रूझ मिसाइल सामान्यतः सबसोनिक (मच १ पेक्षा कमी) किंवा सुपरसोनिक (मच २-३) गतीने उडतात. |
बॅलिस्टिक मिसाइल्स सुपरसोनिक गतीने (मच ५+) उडतात. |
|
उदाहरण |
BrahMos: सुपरसोनिक क्रूझ मिसाइल, मच २.८ गतीने उडते. |
Agni-5: अत्यधिक सुपरसोनिक गतीने उडते, मच २० पेक्षा जास्त. |
|
प्रक्षेपणाचे साधन (Launch Platform) |
क्रूझ मिसाइल्स हवाई, समुद्र किंवा भूमी यांमधून प्रक्षिप्त होऊ शकतात. |
बॅलिस्टिक मिसाइल्स सामान्यतः भूमी, पाणबुडी, किंवा विमान पासून प्रक्षिप्त होतात. |
|
उदाहरण |
BrahMos: वायुसेना आणि नौसेनेतून प्रक्षिप्त होणारी क्रूझ मिसाइल. |
Agni-3: भूमीवर आधारित बॅलिस्टिक मिसाइल. |
|
मार्गदर्शन प्रणाली (Guidance System) |
क्रूझ मिसाइल्स अधिक अचूक मार्गदर्शन प्रणाली वापरतात, जसे की GPS, INS (Inertial Navigation System) आणि TERCOM (Terrain Contour Matching). |
बॅलिस्टिक मिसाइल्स INS आणि GPS आधारित मार्गदर्शन प्रणाली वापरतात, परंतु त्यांचे मार्गदर्शन कमी अचूक असू शकते. |
|
उदाहरण |
BrahMos: GPS आणि INS आधारित अत्याधुनिक मार्गदर्शन प्रणाली वापरते. |
Agni-5: INS आधारित मार्गदर्शन प्रणाली वापरते. |
|
अचूकता (Accuracy) |
क्रूझ मिसाइल्स अधिक अचूक असतात. साधारणतः ५ ते १० मीटरच्या आत लक्ष्य साधता येते. |
बॅलिस्टिक मिसाइल्सची अचूकता कमी असू शकते, विशेषतः अधिक अंतरावर. (अर्थात साधारणतः ३० ते ५० मीटर). |
|
उदाहरण |
BrahMos: अत्यधिक अचूकता, १० मीटरच्या आसपास. |
Agni-5: साधारणतः ३० ते ५० मीटरच्या आसपास अचूकता. |
|
रेंज (Range) |
क्रूझ मिसाइल्सची रेंज कमी असू शकते, सामान्यतः ३०० ते १,५०० किलोमीटर. |
बॅलिस्टिक मिसाइल्सची रेंज अधिक असू शकते, २,००० ते ५,००० किलोमीटर किंवा त्याहून अधिक. |
|
उदाहरण |
BrahMos: ३०० किमी पर्यंतची श्रेणी. |
Agni-5: ५,००० किमी पर्यंतची श्रेणी. |
|
प्रभाव आणि उपयोग (Effectiveness and Use) |
क्रूझ मिसाइल्स नियंत्रित आणि विशिष्ट लक्ष्य साधण्यासाठी उपयुक्त असतात. |
बॅलिस्टिक मिसाइल्स रणनीतिक हल्ल्यासाठी, मोठ्या प्रमाणावर विध्वंस करणाऱ्या प्रक्षिप्तांसाठी वापरले जातात. |
|
उदाहरण |
BrahMos: आपल्या शत्रूच्या संरक्षण प्रणालीला अडचणीत आणणारे आणि नियंत्रण हल्ले करणारे. |
Agni-5: परमाणू हल्ल्यांसाठी वापरला जातो, शत्रूच्या प्रक्षिप्तांविरोधात वापर होऊ शकतो. |
|
उड्डाणाचा उंची (Flight Altitude) |
क्रूझ मिसाइल्स सामान्यतः साधारण उंचीवर (कमीत कमी १० ते ५० किलोमीटर) उडतात. |
बॅलिस्टिक मिसाइल्स अत्यधिक उंचीवर उडतात, तसेच काही वेळेस तो अंतराळात प्रवेश करतो. |
|
उदाहरण |
BrahMos: १० ते १५ किलोमीटर उंचीवर उडते. |
Agni-3: ५० किलोमीटरहून अधिक उंचीवर उडते. |
4. सुपरसोनिक आणि हायपरसोनिक
- सुपरसोनिक:
- संकल्पना: सुपरसोनिक म्हणजे मॅच 1 (आवाजाची गती) पेक्षा जलद गतीने प्रवास करणारी वस्तू. मॅच 1 ते मॅच 5 दरम्यान असलेली गती सुपरसोनिक मानली जाते.
- गतीचे प्रमाण: मॅच 1 ते मॅच 5 (~1235 किमी/तास ते ~6175 किमी/तास).
- क्षेपणास्त्र: BrahMos हे एक सुपरसोनिक क्षेपणास्त्र आहे.
- हायपरसोनिक:
- संकल्पना: हायपरसोनिक म्हणजे मॅच 5 पेक्षा अधिक गतीने प्रवास करणारी वस्तू. हायपरसोनिक गती सुपरसोनिकपेक्षा खूपच जास्त आहे.
- गतीचे प्रमाण: मॅच 5 पेक्षा जास्त.
- महत्त्व: हायपरसोनिक क्षेपणास्त्र अत्यंत जलद गतीने लक्ष्य गाठू शकतात, ज्यामुळे शत्रूच्या संरक्षण प्रणालीसाठी त्यांचा प्रतिकार करणे अत्यंत कठीण होऊ शकते. तसेच, ते कमी उंचीवर उडू शकतात, ज्यामुळे त्यांचा सादरीकरण कमी होतो.
- उदाहरण: BrahMos-II (भारत आणि रशिया यांनी विकसित), Avangard (रशियाचे हायपरसोनिक ग्लाईड वाहन).
5. स्टील्थ तंत्रज्ञान (Stealth Technology)
- संकल्पना: स्टील्थ तंत्रज्ञान हा सैन्य वापरातील एक तंत्रज्ञान आहे ज्याचा उद्देश वस्तू (विमान, क्षेपणास्त्र, किंवा जहाजं) रडार, इन्फ्रारेड, सोनार, आणि इतर शोध पद्धतींनी दिसू नयेत. या तंत्रज्ञानाने वस्तूचा शोध घेणं आणि त्यावर आक्रमण करणं कठीण होईल.
- मुख्य वैशिष्ट्ये:
- रडार शोषण सामग्री (RAM): या सामग्रीचा वापर रडारच्या तरंगांचा अवशोषण करण्यासाठी केला जातो.
- आकार: विशेष आकार आणि डिझाइन वैशिष्ट्ये (जसे की तीव्र कोन आणि समतल पृष्ठभाग) रडारच्या लहरींचा परावर्तन कमी करण्यास मदत करतात.
- निम्न इन्फ्रारेड सिग्नेचर: वस्तूने जास्त उष्णता न सोडल्यामुळे त्याला इन्फ्रारेड शोध प्रणालीपासून वाचता येते.
- उदाहरण: F-117 Nighthawk, B-2 Spirit, आणि F-22 Raptor या विमाने स्टील्थ तंत्रज्ञानाचा वापर करतात.
- क्षेपणास्त्रांमध्ये स्टील्थ: स्टील्थ क्षेपणास्त्रं शत्रूच्या रडार प्रणालींनी शोधू शकत नाहीत, ज्यामुळे त्यांचे प्रतिकार करणे कठीण होईल.
एअर-ब्रीदिंग क्षेपणास्त्रांचे तंत्रज्ञान
1. रॅमजेट (Ramjet) इंजिन
- वायुदाबावर चालणारे इंजिन.
- Mach 2 ते Mach 3 वेगामध्ये प्रभावी कार्य करते.
- सुरुवातीला वेग वाढवण्यासाठी सॉलिड बूस्टरचा वापर करावा लागतो.
- उदाहरण: ब्रह्मोस क्षेपणास्त्र.
2. स्क्रॅमजेट (Scramjet) इंजिन
- Supersonic गतीमध्येही ज्वलन प्रक्रिया सक्षमपणे पार पाडते.
- Mach 5 पेक्षा जास्त वेगासाठी उपयुक्त.
- उच्च तापमान व दाब झेलण्याची क्षमता आवश्यक.
- उदाहरण: DRDO चा Hypersonic Technology Demonstrator Vehicle (HSTDV).
3. टर्बोफॅन/टर्बोजेट इंजिन
- Subsonic किंवा कमीतकमी supersonic क्षेपणास्त्रांमध्ये वापरले जाते.
- दीर्घ पल्ल्याची क्षमता असते.
- उदाहरण: भारताचे निर्भय क्रूझ क्षेपणास्त्र.
महत्त्वाचे देश व त्यांची एअर-ब्रीदिंग क्षेपणास्त्र प्रणाली
|
देश |
प्रमुख एअर-ब्रीदिंग क्षेपणास्त्र |
वापरलेले तंत्रज्ञान |
|
भारत |
ब्रह्मोस, निर्भय, HSTDV |
Ramjet, Turbofan, Scramjet |
|
अमेरिका |
AGM-158 JASSM, X-51 Waverider |
Turbofan, Scramjet |
|
रशिया |
Zircon, Kalibr |
Scramjet, Ramjet |
|
चीन |
CJ-100, DF-ZF |
Ramjet, Scramjet |
|
युरोप (MBDA) |
Meteor (Air-to-Air) |
Ramjet |
एअर-ब्रीदिंग क्षेपणास्त्रांची वैशिष्ट्ये
- वातावरणातील ऑक्सिजनचा वापर करून उर्जा निर्माण केली जाते.
- कमी वजनाचे असतात, कारण ऑक्सिडायझरची गरज नसते.
- उच्च वेग साध्य करण्यास मदत होते – सुपरसोनिक ते हायपरसोनिक पर्यंत.
- विविध माध्यमांवरून प्रक्षेपण शक्य – जमिनीवरून, पाणबुड्यांमधून, विमानांमधून.
- स्वस्त व इंधन कार्यक्षम – खास करून दीर्घ पल्ल्याच्या क्षेपणास्त्रांसाठी उपयुक्त.
Subscribe Our Channel