नागार्जुनकोंडा – भारतातील प्राचीन विद्यापीठ
भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस SRIRAMS IAS MARATHI BLOG प्राचीन भारत इतिहास नोट्स
Home / Blog / नागार्जुनकोंडा – भारतातील प्राचीन विद्यापीठ
नागार्जुनकोंडा हे प्राचीन भारतातील एक महत्त्वपूर्ण बौद्ध शिक्षण व सांस्कृतिक केंद्र होते. याचे नाव प्रसिद्ध बौद्ध तत्त्वज्ञ नागार्जुन यांच्या नावावरून पडले असून, हे आंध्र प्रदेशातील कृष्णा नदीच्या किनाऱ्यावर वसलेले होते. हे विद्यापीठ इ.स. ७व्या ते ८व्या शतकात आपल्या उत्कर्षावर होते.
नागार्जुनकोंडा – नाव आणि अर्थ
"नागार्जुनकोंडा" या नावामध्ये "नागार्जुन" म्हणजे प्रसिद्ध बौद्ध भिक्षू आणि "कोंडा" हा कन्नड भाषेतील शब्द असून त्याचा अर्थ "डोंगर" असा होतो. प्राचीनकाळी हे शहर "विजयपुरी" या नावाने ओळखले जात होते.
नागार्जुनकोंडाचे वैशिष्ट्ये
- महत्त्वाचे बौद्ध शिक्षणकेंद्र: नागार्जुनकोंडा हे जवळपास पाच शतकांपर्यंत दक्षिण भारतातील प्रमुख बौद्ध शिक्षण व साधना केंद्र राहिले.
- विदेशी विद्यार्थ्यांचे आकर्षण: काश्मीर, गांधार, चीन, श्रीलंका आणि आसाम येथून विद्यार्थी येथे शिक्षणासाठी येत असत.
- नागार्जुन यांचे योगदान: नागार्जुन यांनी येथे माध्यमिक बौद्ध तत्त्वज्ञानाच्या शाखेची स्थापना केली होती आणि एक बौद्ध विद्यापीठ उभारले.
- उत्खननात सापडलेली ठिकाणे: येथे स्तूप, विहार, चैत्य, मंडप, आणि अनेक मंदिरे उत्खननात सापडली आहेत.
- महाचेत्तीय स्तूप: हे प्रमुख स्तूप असून, बुद्धांचे दात आणि कानातील अलंकार येथे असल्याचे मानले जाते.
नागार्जुन विद्यापीठाची वैशिष्ट्ये
- ज्ञानकोशीय संपत्ती: येथे वैद्यकशास्त्र, खगोलशास्त्र, तत्त्वज्ञान, खनिजशास्त्र, भूगोल व बौद्ध साहित्य यावर आधारित हस्तलिखिते असलेल्या बहुमजली ग्रंथालयाचे अस्तित्व होते.
- संमिश्र धार्मिक अधिष्ठान: येथे ब्राह्मणीय हिंदू धर्म आणि बौद्ध धर्म दोघेही समांतर नांदत होते.
- समृद्ध नागरी स्थापत्य: अ‍ॅम्फीथिएटर, घोड्यांच्या यज्ञासाठी वेदी, राजस्नानगृह, स्नानघाट, जलवाहिन्या आणि विस्तृत नाल्यांची व्यवस्था होती.
- पुरातत्त्वीय महत्त्व: येथे सापडलेले सातवाहन व इक्ष्वाकु राजांच्या नाणी आणि शिलालेख हे ऐतिहासिकदृष्ट्या अत्यंत मौल्यवान आहेत.
ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्त्व
- इक्ष्वाकु राजधानी: नागार्जुनकोंडा ही इक्ष्वाकु साम्राज्याची राजधानी होती.
- दक्षिण भारतातील तिसरे सांस्कृतिक केंद्र: येथे भारतातील तिसरे सर्वांत मोठे मानवनिर्मित सरोवर – नागार्जुनसागर जलाशय आज आहे.
- 1926 मध्ये शोध: पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ ए.आर. सरस्वती यांनी 1926 मध्ये हे अवशेष प्रथम शोधून काढले.
- पारंपरिक व नवपाषाण काळाचे साधनसामग्री: येथे उत्खननात पाषाणयुगीन अवशेषही सापडले आहेत.
निष्कर्ष
नागार्जुनकोंडा हे प्राचीन भारतातील सर्वात समृद्ध बौद्ध केंद्रांपैकी एक होते. हे केवळ धार्मिकच नव्हे तर शैक्षणिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचे होते. विविध देशांतील अभ्यासक येथे येऊन शिक्षण घेत असत. आज जरी हे ठिकाण नागार्जुनसागर धरणाखाली बुडाले असले तरी याचे ऐतिहासिक व सांस्कृतिक वारसा अजूनही भारतीय इतिहासाच्या गौरवशाली पानांमध्ये अमर आहे.
Subscribe Our Channel