एकशिंगी गेंड्यांचा अधिवास वाढणार
भारतातील प्रसिद्ध एकशिंगी गेंडा (Greater One-Horned Rhinoceros) याला आता आसाम आणि पश्चिम बंगालमधील प्रमुख संरक्षित क्षेत्रांव्यतिरिक्तही नवीन संरक्षित अधिवास मिळण्याची शक्यता आहे. सध्या, हे गेंडे प्रामुख्याने काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान, पोबितोरा अभयारण्य, आणि जलदापारा राष्ट्रीय उद्यान या ठिकाणी आढळतात. यातील विशेषतः काझीरंगा हे एकशिंगी गेंड्यांचे जागतिक स्तरावर सर्वात मोठे आश्रयस्थान मानले जाते.
एकशिंगी गेंडा
- एकशिंगी गेंडा, ज्याला भारतीय गेंडा असेही म्हणतात, हा आशियातील तीन गेंडा प्रजातींपैकी सर्वात मोठा गेंडा आहे.
- आफ्रिकन गेंड्यांप्रमाणे याला दोन शिंगे नसून फक्त एकच शिंग असते. याचे शरीर बुजर आणि चामडीवर चिलखती पट्टे असलेल्या स्वरूपाचे असते.
अधिवास आणि वितरण
- आवडते अधिवास क्षेत्र: हे गेंडे मुख्यतः पुरग्रस्त गवताळ प्रदेश, दलदलीचे भाग आणि नदीकाठच्या जंगलांमध्ये राहतात, विशेषतः भारत व नेपाळच्या तराई प्रदेशात.
- एकशिंगी गेंडे उत्कृष्ट जलचर असतात. हे पोहतात, पाण्यात बुडतात आणि अन्नही खातात – ही त्यांची दलदलीच्या अधिवासासाठी उपयुक्त कौशल्य आहे.
- वितरणाचा भौगोलिक आवाका: भारतीय गेंडे मुख्यतः उत्तरी भारत आणि नेपाळ येथील संरक्षित वन क्षेत्रात आढळतात.
भारतातील प्रमुख संरक्षित क्षेत्रे:
आसाम (सर्वाधिक गेंड्यांचे राज्य):
- काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान – जागतिक एकशिंगी गेंड्यांपैकी सुमारे 70% गेंडे इथे आहेत. (2022 च्या जनगणनेनुसार 2613 गेंडे).
- पोबितोरा अभयारण्य
- ओरांग राष्ट्रीय उद्यान
- मानस राष्ट्रीय उद्यान
पश्चिम बंगाल:
- जलदापारा राष्ट्रीय उद्यान
- गोरुमारा राष्ट्रीय उद्यान
उत्तर प्रदेश:
स्थानांतरित (translocated) गेंडे:
- कटरनियाघाट अभयारण्य (उत्तर प्रदेश)
- वाल्मिकी व्याघ्र प्रकल्प (बिहार) – येथे नेपाळमधून गेंड्यांचे स्थलांतर
संवर्धन स्थिती आणि संरक्षण
- IUCN रेड लिस्ट: धोक्याची स्थिती (Vulnerable) – धोका असला तरी संवर्धनामुळे स्थिती सुधारतेय.
- CITES परिशिष्ट I: सर्वाधिक संरक्षणस्तर – व्यावसायिक व्यापारास बंदी.
- भारत सरकारचा वन्यजीव संरक्षण कायदा, 1972: अनुसूची-I – सर्वात कठोर कायदेशीर संरक्षण.
जगभरातील इतर गेंडा प्रजाती – तुलना
जगात एकूण पाच गेंडा प्रजाती आहेत:
- पांढरा गेंडा (अफ्रिका) – Near Threatened
- काळा गेंडा (अफ्रिका) – Critically Endangered
- एकशिंगी गेंडा (भारत/नेपाळ) – Vulnerable
- जावन गेंडा (आशिया) – Critically Endangered
- सुमात्रन गेंडा (आशिया) – Critically Endangered, मलेशियामध्ये अलक्षित
निष्कर्ष
एकशिंगी गेंडा हे भारतातील यशस्वी वन्यजीव संवर्धनाचे प्रतीक मानले जाते. त्याच्या संख्येवरचा ताण कमी करण्यासाठी आणि दीर्घकालीन अस्तित्वासाठी, त्याला काझीरंगा आणि इतर ठिकाणांव्यतिरिक्त नवीन अधिवास मिळणे गरजेचे आहे. भारत सरकारने कठोर कायदे आणि सक्रिय धोरणांद्वारे गेंड्यांच्या संरक्षणात जागतिक पातळीवर आपली आघाडी सिद्ध केली आहे.
Subscribe Our Channel