प्रजासत्ताक शासनव्यवस्था संकल्पना - भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स
Home / Blog / प्रजासत्ताक शासनव्यवस्था संकल्पना - भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स
-
प्रजासत्ताक ही अशी शासनव्यवस्था आहे जिथे सर्वोच्च सत्ता नागरिकांच्या आणि त्यांच्या निवडून दिलेल्या प्रतिनिधींच्या हातात असते, आणि ती वारसाहक्काने मिळत नाही. प्रजासत्ताकामध्ये शासन एक ठराविक कायदेशीर चौकट, मुख्यतः संविधान, यावर आधारित असते, जे नागरिकांचे हक्क सुनिश्चित करते आणि सत्ताधारी संस्थांना जबाबदार धरते.
-
"प्रजासत्ताक" हा शब्द लॅटिन भाषेतील Res Publica या संज्ञेवरून आलेला आहे, ज्याचा अर्थ "सार्वजनिक गोष्ट" असा होतो. याचा अर्थ असा की, राज्यसत्ता एका राजसत्ताधारी व्यक्तीऐवजी जनतेच्या सामूहिक इच्छेनुसार चालवली जाते.
-
प्रत्यक्ष लोकशाही आणि प्रजासत्ताक यामध्ये मुख्यतः प्रतिनिधी प्रणालीचा फरक असतो. प्रत्यक्ष लोकशाहीत नागरिक थेट कायदे तयार करतात, तर प्रजासत्ताकात नागरिक लोकप्रतिनिधींना निवडतात आणि ते शासनकारभार चालवतात. तसेच, आधुनिक प्रजासत्ताकांमध्ये मूलभूत हक्क, सत्तांचे विभाजन आणि कायद्याचे राज्य यांसारखी तत्त्वे महत्त्वाची भूमिका बजावतात, ज्यामुळे कोणत्याही एका घटकाला अमर्याद सत्ता मिळत नाही.
-
प्रजासत्ताक विविध स्वरूपात असू शकते, जसे की राष्ट्रपतीशाही, संसदीय आणि संघराज्यीय प्रणाली, यामध्ये सत्ता व्यवस्थापनाच्या प्रकारांनुसार वेगवेगळ्या शाखांमध्ये विभागली जाते. मात्र, या सर्व प्रजासत्ताक व्यवस्थांचे एक मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे सत्तेचा वारसा मिळत नाही, तर ती लोकशाही प्रक्रियेद्वारे ठरवली जाते.
प्रजासत्ताक Vs लोकशाही: काय फरक आहे?
-
प्रजासत्ताक आणि लोकशाही या दोन्ही राज्यव्यवस्थांमध्ये नागरिकांना त्यांच्या प्रतिनिधी निवडण्याचा अधिकार असतो.
-
हे प्रतिनिधी नागरिकांचे हित जोपासण्यासाठी व त्यांचे हक्क सुरक्षित ठेवण्यासाठी काम करतात.
तुलना
|
लोकशाही |
प्रजासत्ताक |
|
सत्तेवर कोण असते? |
बहुसंख्य नागरिक. |
|
कायदे कसे तयार होतात? |
बहुसंख्य नागरिकांना मोठ्या प्रमाणात निर्णय स्वातंत्र्य. अल्पसंख्याकांसाठी मर्यादित संरक्षण. |
|
सत्ता कोणाकडे असते? |
संपूर्ण लोकसंख्येकडे. |
|
हक्कांचे संरक्षण |
बहुसंख्यांच्या इच्छेनुसार हक्कांवर परिणाम होऊ शकतो. |
|
उदाहरणे |
प्राचीन ग्रीसची अथेन्स (500 BCE), स्वित्झर्लंड |
निष्कर्ष
-
प्रजासत्ताक राज्यव्यवस्थेत सत्तेच्या प्रमुख पदावर निवडून आलेला प्रतिनिधी असतो; सत्तेचा वारसाहक्क येथे मान्य नसतो.
-
"प्रजासत्ताक" म्हणजे अशी राज्यव्यवस्था जिथे सार्वजनिक सत्ता कोणत्याही एका व्यक्तीच्या मालकीची राहत नाही.
-
भारत हे एक लोकशाही प्रजासत्ताक आहे, जिथे कोणत्याही भारतीय नागरिकाला सर्वोच्च पदावर पोहोचण्याची संधी आहे.
-
त्याउलट, युनायटेड किंगडममध्ये सर्वोच्च पद केवळ राजघराण्यासाठी राखीव असते.
Subscribe Our Channel