स्क्रॅमजेट इंजिन
भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस
Home / Blog / स्क्रॅमजेट इंजिन
नुकतीच हैदराबाद येथे स्क्रॅमजेट इंजिनची यशस्वी भूमी-चाचणी पार पाडली. ही चाचणी संरक्षण संशोधन व विकास प्रयोगशाळा (DRDL) ही DRDO अंतर्गत कार्यरत असलेली एक प्रमुख संस्था जिच्याद्वारे पार पाडली गेली. हे इंजिन 1000 सेकंदांहून अधिक काळ सतत कार्यरत राहिले, ही भारताच्या हायपरसोनिक प्रणोदन तंत्रज्ञानाच्या विकासातील एक महत्त्वपूर्ण घटना ठरली आहे.
स्क्रॅमजेट इंजिन म्हणजे काय?
स्क्रॅमजेट (Scramjet) किंवा सुपरसॉनिक कंबशन रॅमजेट हे एक प्रकारचे हवाई-श्वसन करणारे (Air-breathing) जेट इंजिन आहे, जे Mach 5 (ध्वनीच्या गतीपेक्षा 5 पट वेगाने) किंवा त्याहून अधिक वेगाने कार्य करण्यासाठी डिझाइन केलेले असते.
➤ रॅमजेट आणि स्क्रॅमजेट यामधील फरक:
- रॅमजेट इंजिन हे वाहनाच्या पुढे सरकण्यामुळे निर्माण होणाऱ्या हवेच्या दाबावर आधारित असते. ही हवा इंजिनात प्रवेश करते, जळणासोबत मिसळते आणि ज्वलन होऊन जोर निर्माण करते. हे सामान्यतः Mach 3 ते Mach 6 या दरम्यान कार्यक्षम असते.
- स्क्रॅमजेट मध्ये ही प्रक्रिया सुपरसॉनिक प्रवाहातच (supersonic airflow) घडते, त्यामुळे हे इंजिन Mach 5 पेक्षा अधिक वेगात कार्य करू शकते. म्हणूनच त्याला सुपरसॉनिक कंबशन इंजिन असे म्हणतात.
स्क्रॅमजेट इंजिनची वैशिष्ट्ये:
- हवाई-श्वसन तंत्रज्ञान: पारंपरिक रॉकेटप्रमाणे ऑक्सिजनची टाकी वाहून नेण्याची गरज नाही. हे इंजिन वातावरणातील ऑक्सिजन वापरते, त्यामुळे वाहन हलके व अधिक कार्यक्षम बनते.
- कोणतेही हालचाल करणारे भाग नाहीत: यात टर्बाइन किंवा कंप्रेसर नसतात, त्यामुळे देखभाल कमी लागते व उच्च गतीवरही सातत्याने कार्य करू शकते.
- हायपरसोनिक गतीवर कार्यक्षम: वेग जितका जास्त, इंजिन तितके कार्यक्षम. म्हणून हे हायपरसोनिक क्षेपणास्त्रे आणि अत्यंत वेगवान विमानांसाठी आदर्श आहे.
स्क्रॅमजेट तंत्रज्ञानाचे सामरिक महत्त्व:
- हायपरसोनिक क्षेपणास्त्रांची निर्मिती: अत्यंत वेगाने व अचूकतेने लक्ष्य भेदणाऱ्या आधुनिक क्षेपणास्त्रांचे उत्पादन शक्य.
- हवाई प्रवासाचा कालावधी लक्षणीय घट: हायपरसोनिक विमानांमुळे आंतरखंडीय प्रवास काही तासांऐवजी काही मिनिटांत पूर्ण होऊ शकतो.
- उपग्रह प्रक्षेपण अधिक स्वस्त आणि सुलभ: स्क्रॅमजेट वापरल्याने जड ऑक्सिजन टाक्या वाहून नेण्याची गरज नसते, ज्यामुळे लॉन्च वाहने हलकी व कमी खर्चिक बनतात.
हायपरसोनिक क्षेपणास्त्रे म्हणजे काय?
हायपरसोनिक क्षेपणास्त्रे ही सध्या जगातील सर्वात अत्याधुनिक व धोकादायक मारक क्षमता असलेली शस्त्रे मानली जातात. ही कमीत कमी Mach 5 किंवा त्याहून अधिक वेगाने धावतात.
प्रमुख वैशिष्ट्ये:
- अत्यंत उच्च वेग: या क्षेपणास्त्रांना लक्ष्यावर पोहोचण्यास फक्त काही मिनिटे लागतात.
- मध्यम उड्डाणामध्ये दिशाबदल: पारंपरिक बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे निश्चित मार्गाने जातात, परंतु हायपरसोनिक क्षेपणास्त्रे उड्डाणादरम्यान दिशेबदल करू शकतात, त्यामुळे ती शत्रूसाठी अचूक ओळखणे व रोखणे कठीण जाते.
हायपरसोनिक शस्त्रांचे प्रकार:
- हायपरसोनिक ग्लाइड वाहन (HGV): रॉकेटच्या सहाय्याने वातावरणाच्या वरच्या थरात पाठवले जाते आणि नंतर लक्ष्याकडे ग्लाइड करून जाते.
- हायपरसोनिक क्रूझ मिसाईल (HCM): ही स्क्रॅमजेटसारख्या हवाई-श्वसन इंजिनावर आधारित असते, जे संपूर्ण उड्डाणादरम्यान कार्यरत राहते.
DRDO ने केलेली स्क्रॅमजेट इंजिन चाचणी भारताच्या हायपरसोनिक क्षमता विकसित करण्याच्या दिशेने एक मोठी झेप आहे. या तंत्रज्ञानाचा संरक्षण आणि अवकाश दोन्ही क्षेत्रांमध्ये उपयोग होऊ शकतो. हे देशाच्या राष्ट्रीय सुरक्षेस बळकटी देण्यासोबतच भविष्यातील अत्यल्प खर्चिक व वेगवान अंतराळ व वाहतूक प्रणालींना जन्म देऊ शकते.
Subscribe Our Channel