मंगळावरील कठोर परिस्थितीत टिकणारे लाइकेन्स : जीवशास्त्रातील नवीन शक्यता

भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस

16/04/2025
276

मंगळावरील कठोर परिस्थितीत टिकणारे लाइकेन्स : जीवशास्त्रातील नवीन शक्यता

लाइकेन्स हे सजीवांच्या एकत्रित जीवनाचे उदाहरण आहे. हे जीव एक बुरशी (fungus) आणि हरितशैवाळ (algae) किंवा निळ्या-हिरव्या शैवाळांपासून (cyanobacteria) तयार झालेले असतात. या परस्पर सहजीवनामुळे ते अत्यंत प्रतिकूल वातावरणातही जगू शकतात, जसे की वाळवंटे आणि ध्रुवीय प्रदेश. त्यांच्या अनोख्या जैविक संरचनेमुळे ते कठीण परिस्थितीतही तग धरू शकतात.

संशोधनाचा आढावा
संशोधकांनी मंगळ ग्रहाच्या परिस्थितीची नक्कल करणाऱ्या प्रयोगांद्वारे दोन प्रकारच्या लाइकेन्सवर चाचण्या केल्या – Diploschistes muscorum आणि Cetraria aculeata. या दोन प्रजाती त्यांच्या भिन्न गुणधर्मांमुळे निवडण्यात आल्या. पाच तासांपर्यंत या लाइकेन्सना मंगळाच्या वातावरणाची, दाबाची, तापमानातील बदलांची आणि किरणोत्सर्गाच्या पातळ्यांची पुनर्रचना करणाऱ्या 'मंगळ सिम्युलेशन चेंबर' मध्ये ठेवण्यात आले.

चयापचयी क्रियाविषयी निष्कर्ष
या प्रयोगांमध्ये असे आढळून आले की, लाइकेन्समधील बुरशीचा घटक अंधार आणि उच्च एक्स-रे किरणोत्सर्ग असतानाही चयापचयी दृष्ट्या सक्रिय राहिला. याचा अर्थ असा की हे जीव मंगळाच्या पृष्ठभागावर टिकू शकतात, जरी तिथे तीव्र किरणोत्सर्ग असला तरीही.

अंतरजीवशास्त्रासाठी परिणाम
या संशोधनामुळे ‘आयोनायझिंग किरणोत्सर्ग हे मंगळावरील जीवसृष्टीसाठी एक मोठे अडथळा आहे’ ही पूर्वीची धारणा आव्हानात सापडली आहे. यामुळे अंतराळातील इतर ग्रहांवरही सूक्ष्मजीव किंवा सहजीवी जीवसृष्टी असू शकते याबाबत संशोधनाच्या नव्या दिशा खुल्या झाल्या आहेत. लाइकेन्ससारखे जीव इतर ग्रहांवर वसवले जाऊ शकतात, असा या अभ्यासातून संकेत मिळतो आणि त्यामुळे विश्वातील जीवसृष्टीबाबतची आपली समज सुधारते.

भावी संशोधनाची दिशा
लाइकेन्सवर दीर्घकालीन किरणोत्सर्गाचा परिणाम जाणून घेण्यासाठी आणखी संशोधन करणे आवश्यक आहे. संशोधकांनी सुचवले आहे की, प्रत्यक्ष मंगळाच्या परिस्थितीत प्रयोग करण्यात यावेत, जेणेकरून अशा जीवांचे परग्रहावर तग धरण्याचे कौशल्य अधिक स्पष्ट होईल.