मूल्ये: नैतिकतेचा पाया

भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस SRIRAMS IAS MARATHI BLOG प्राचीन भारत इतिहास नोट्स

26/05/2025
263

मूल्ये म्हणजे जीवनात योग्य आणि अयोग्य काय आहे, हे ठरवण्यासाठी लागणारे नैतिक मापदंड. कोणत्याही व्यक्तीचे विचार, वर्तन आणि निर्णय हे मूल्यांवर आधारित असतात. जेव्हा एखादी व्यक्ती एखाद्या सामान्य गोष्टीचा निर्णय घेते, तेव्हाही ती आपल्या मूल्यांच्या आधारे विचार करते — म्हणजेच काय योग्य आहे, काय न्याय्य आहे, काय इतरांसाठी हितकारक ठरेल याचा विचार करते.

हा विचार अधिक महत्त्वाचा ठरतो जेव्हा व्यक्ती सार्वजनिक सेवेत कार्यरत असते. अशा वेळी त्या व्यक्तीच्या निर्णयांचा परिणाम हा केवळ तिच्यावर मर्यादित राहत नाही, तर तो अनेक नागरिकांच्या आयुष्यावर प्रभाव टाकतो. म्हणून सार्वजनिक सेवेतील कर्मचाऱ्यांसाठी मूल्ये ही एक नैतिक अधिष्ठान ठरतात — म्हणजेच त्या मूल्यांच्या आधारे ते योग्य निर्णय घेतात आणि जनहिताला सर्वोच्च प्राधान्य देतात.

कायदे आणि नियम यांना मानवी संवेदनांचा स्पर्श मूल्यांमुळेच मिळतो. त्यामुळे नैतिकतेचे खरे आकलन करायचे असेल तर आपण मूल्यांचे स्वरूप, त्यांचा उगम आणि त्यांचे महत्त्व समजून घेणे अत्यावश्यक आहे.

मूल्ये म्हणजे काय?

मूल्ये ही माणसाच्या विचारसरणी आणि कृतीला दिशा देणारी मूलभूत तत्त्वे किंवा विश्वास प्रणाली आहे. एखादी गोष्ट योग्य की अयोग्य, नीतीसंगत की अन्याय्य, हे ठरवताना आपण ज्या कसोट्यांचा आधार घेतो, त्या म्हणजेच मूल्ये.

ही मूल्ये व्यक्तीच्या वागणुकीवर प्रभाव टाकतात. उदा.,

या प्रश्नांची उत्तरे देताना जो निर्णय आपण घेतो, त्यामागे आपल्या मूल्यांची ठसठशीत छाप असते.

मूल्ये ही केवळ विचारांपुरती मर्यादित नसतात; ती कृतीतून व्यक्त होतात.
उदाहरणार्थ –

मूल्यांचे महत्त्व का आहे?

मूल्ये म्हणजे अशी मूलभूत तत्त्वे किंवा विश्वास असतात, जी एखाद्या व्यक्तीच्या विचारसरणीला, निर्णयक्षमतेला आणि वर्तनाला दिशा देतात. आपण काय योग्य समजतो आणि काय अयोग्य समजतो, हे ठरवताना ज्या नैतिक कसोट्यांचा आधार घेतो, त्या म्हणजे मूल्ये.

मूल्ये ही केवळ विचारसरणीपुरती मर्यादित नसून ती कृतीतून दिसून येतात. उदाहरणार्थ, परीक्षा सुरू असताना फसवणूक न करणारा विद्यार्थी किंवा भ्रष्टाचार टाळणारा अधिकारी ही केवळ कायद्यामुळे नव्हे, तर स्वतःच्या मूल्यांमुळेच तसे वागतात.

जेव्हा आपल्यासमोर निर्णय घ्यायची वेळ येते, उदाहरणार्थ सत्य बोलावे की नाही, अन्यायाविरुद्ध उभे राहावे की नाही, व्यक्तिगत स्वार्थ बघावा की जनहितासाठी काम करावे, तेव्हा आपल्या मूल्यांनुसार आपण दिशा ठरवतो.

मूल्ये ही व्यक्तीच्या आणि समाजाच्या नैतिक प्रगतीसाठी अत्यंत महत्त्वाची असतात. ती अनेक प्रकारे आपले जीवन अधिक अर्थपूर्ण बनवतात:

थोडक्यात सांगायचे तर, मूल्ये ही केवळ वैयक्तिक पातळीवर नव्हे तर सामाजिक, राजकीय आणि व्यावसायिक आयुष्यातही आपल्याला योग्य निर्णय घेण्यासाठी आणि योग्य मार्गावर राहण्यासाठी मदत करणारी नैतिक चौकट असते.

मूल्यांचा उगम कुठून होतो?

मूल्ये ही जन्मजात नसतात, तर ती अनुभव, शिक्षण आणि संस्कारांद्वारे शिकवली जातात. त्यांचे घडवणारे मुख्य घटक हे आहेत:

1. कुटुंब

आपले पहिले शिक्षक म्हणजे आई-वडील आणि घरातील वडीलधारी मंडळी. त्यांच्या वागण्याच्या पद्धती, बोलण्याची शिस्त, इतरांविषयी असलेला दृष्टिकोन – या सगळ्याचा खोलवर परिणाम होतो.

2. शिक्षण व्यवस्था

शाळा व महाविद्यालये केवळ ज्ञान देत नाहीत, तर जीवनाचे मूल्य शिकवतात. इतिहास, साहित्य, विज्ञान – हे सर्व विषय सहकार्य, जिज्ञासा आणि नैतिक निर्णयक्षमतेचे बीज पेरतात.

3. संस्कृती व समाज

सण, परंपरा, सामाजिक समारंभ, चित्रपट – हे सर्व समाजात कोणते गुण आदर्श मानले जातात याचे संकेत देतात.

4. धर्म आणि अध्यात्म

बहुतेक धर्म सत्य, करुणा, संयम आणि क्षमाशीलता यांना महत्त्व देतात. त्यामुळे धर्माच्या शिक्षणातून अनेक मूल्ये आत्मसात होतात.

5. अंतःप्रेरणा व विवेक

कधी कधी व्यक्ती स्वतःच्या अंतःकरणाच्या आवाजावरून मूल्य ठरवतो. अनेक सुधारकांनी सामाजिक विरोध झुगारून आपला नैतिक विवेक स्वीकारला.

6. माध्यमे व नागरी समाज संस्था

माध्यमे, NGO आणि सामाजिक चळवळी मूल्यांवर जनजागृती करतात – उदा. पर्यावरण, महिला सक्षमीकरण, भ्रष्टाचारविरोधी मोहिमा.

मूल्यांची वैशिष्ट्ये

मूल्यांचे प्रकार

1. अंतिम (Terminal) आणि साधनात्मक (Instrumental) मूल्ये

उदाहरण: “सत्यनिष्ठा” ही एक साधनात्मक मूल्य आहे जी “आंतरिक शांती” या अंतिम मूल्याकडे घेऊन जाते.

2. स्व-स्वाभाविक (Intrinsic) आणि पर-स्वाभाविक (Extrinsic) मूल्ये

3. नैतिक (Moral), अनैतिक (Immoral), आणि अननैतिक (Amoral) मूल्ये

मूल्ये आणि नैतिकता यांचा संबंध

मूल्ये ही नैतिकतेची मूळ आधारशिला आहेत. नैतिकता म्हणजे योग्य-अयोग्य काय हे जाणून घेण्याची शास्त्रीय प्रक्रिया आहे, तर मूल्ये म्हणजे त्या निर्णयांसाठी वापरली जाणारी मानके. उदा. जर एका प्रशासकीय अधिकाऱ्याचे मूल्य सार्वजनिक हित असेल, तर तो निर्णय घेताना भ्रष्टाचार करणार नाही.

लोकसेवकासाठी मूल्ये

लोकसेवकासाठी मूल्ये म्हणजे व्यक्तिस्वातंत्र्य नाही, ती जबाबदारी असते:

महत्त्वाची मूल्ये:

1. सत्यनिष्ठा (Integrity)

सत्यनिष्ठा म्हणजे व्यक्तीने कोणत्याही दबाव, प्रलोभन, भिती किंवा स्वार्थापुढे न झुकता नेहमी नैतिकतेचा मार्ग स्वीकारणे. यात प्रामाणिकपणा, पारदर्शकता आणि स्वतःच्या मूल्यांप्रती असलेली निष्ठा अंतर्भूत असते.
उदाहरणार्थ, एक प्रशासकीय अधिकारी जर भ्रष्टाचाराचा प्रस्ताव फेटाळतो आणि कायद्याच्या चौकटीत राहून निर्णय घेतो, तर तो सत्यनिष्ठ राहतो.

2. पक्षपातशून्यता (Impartiality)

पक्षपातशून्यता म्हणजे कोणत्याही प्रकारचे भेदभाव न करता सर्व नागरिकांना एकसमान वागणूक देणे. जाती, धर्म, वर्ग, लिंग, राजकीय कल किंवा कोणत्याही वैयक्तिक संबंधांवर आधारित निर्णय न घेणे म्हणजेच खरी पक्षपातशून्यता.
उदाहरणार्थ, एका जिल्हाधिकाऱ्याने मदतीचे वाटप करताना फक्त एका समाजाला प्राधान्य न देता सर्व गरजू लोकांना समान न्याय दिला, तर तो पक्षपातशून्य आहे.

3. सहानुभूती (Empathy)

सहानुभूती म्हणजे दुसऱ्याच्या भावनांची, समस्यांची आणि परिस्थितीची जाणिवपूर्वक समज करून घेणे आणि त्याला मदतीचा हात देण्याची मानसिकता ठेवणे. यामध्ये फक्त दया नव्हे, तर क्रियाशील संवेदनशीलता असते.
उदाहरणार्थ, एखाद्या अधिकाऱ्याने आदिवासी भागातील मुलांसाठी शिक्षण सुविधा वाढवाव्यात, असे ठरवले, कारण त्याला त्यांच्या अडचणी समजल्या – हे सहानुभूतीचे उदाहरण ठरते.

4. उत्तरदायित्व (Accountability)

उत्तरदायित्व म्हणजे आपली प्रत्येक कृती, निर्णय आणि धोरण यासाठी स्वतः जबाबदार असणे. सार्वजनिक सेवकाने कोणत्याही कृतीचे स्पष्टीकरण देण्याची तयारी ठेवावी लागते. उदाहरणार्थ, एखादा अधिकारी निधीचा वापर कसा झाला याचा पारदर्शक अहवाल देतो आणि चुकीसाठी जबाबदारी स्वीकारतो, तर तो उत्तरदायी आहे.

5. जनहितासाठी बांधिलकी (Commitment to Public Interest)

ही मूल्यभावना सांगते की सार्वजनिक अधिकारीने वैयक्तिक हित, राजकीय दबाव किंवा कोणत्याही खास गटाच्या फायद्याऐवजी जनतेच्या एकूण कल्याणास प्राधान्य द्यावे.
उदाहरणार्थ, एखादा प्रशासकीय अधिकारी जर विकास प्रकल्प मंजूर करताना पर्यावरण, स्थानिक रोजगार आणि गरीब लोकांचा विचार करून निर्णय घेतो, तर तो जनहितासाठी बांधिल आहे.

द्वितीय प्रशासकीय सुधारणा आयोगाने सुचवले आहे की प्रशासकीय सेवेत नैतिक मूल्यांची दृढ मांडणी केल्याशिवाय पारदर्शकता व कार्यक्षमता शक्य नाही.

आजच्या काळातील मूल्यांपुढील आव्हाने

१. नैतिक सापेक्षता (Moral Relativism)

नैतिक सापेक्षता म्हणजे विविध समाजांमध्ये आणि संस्कृतींमध्ये नैतिक मूल्यांची समज वेगवेगळी असू शकते. एकाच कृतीला काही समाज नैतिक समजतो, तर दुसरे समाज तीच कृती अमान्य करतात.
उदाहरणार्थ, काही संस्कृतींमध्ये वृद्धांना वृद्धाश्रमात ठेवणे स्वीकारार्ह असते, तर भारतीय संस्कृतीत ही गोष्ट अनैतिक मानली जाऊ शकते. त्यामुळे नैतिकतेविषयी सर्वत्र एकसारखा दृष्टिकोन असतोच असे नाही, हे समजून घेणे आवश्यक आहे.

२. भौतिकतावाद आणि भ्रष्टाचार – मूल्यांचा ऱ्हास

भौतिकतावाद म्हणजे जीवनातील यश आणि समाधान यासाठी केवळ संपत्ती, प्रतिष्ठा आणि भौतिक सुखांची मागणी करणे. यामुळे नैतिक मूल्यांना गौण स्थान मिळते आणि व्यक्ती भ्रष्ट मार्गांचा स्वीकार करते. उदाहरणार्थ, जलद पैसा कमविण्याच्या लालसेमुळे अधिकारी लाच घेतात, व्यवसायिक ग्राहकांची फसवणूक करतात – यामुळे सामाजिक मूल्यांची हानी होते आणि नैतिक अधःपतन होते.

३. मूल्यसंघर्ष (Value Conflict)

मूल्यसंघर्ष म्हणजे एखाद्या व्यक्तीसमोर अशा दोन मूल्यांमध्ये निवड करावी लागते, जे एकमेकांशी विरोधात असतात. विशेषतः जेव्हा वैयक्तिक मूल्ये आणि व्यावसायिक जबाबदाऱ्या यात संघर्ष होतो, तेव्हा निर्णय घेणे कठीण होते. उदाहरणार्थ, एखादा अधिकारी जर आपल्या नातेवाइकाच्या अनियमित प्रकरणात कारवाई करायची वेळ आली तर त्याची वैयक्तिक निष्ठा आणि व्यावसायिक कर्तव्य यांच्यात संघर्ष होतो – हाच मूल्यसंघर्ष होय.

४. संस्थांवरील अविश्वास – नैतिक उदासीनता निर्माण होते

जेव्हा लोकांना वाटते की सार्वजनिक संस्था, न्यायव्यवस्था किंवा सरकार भ्रष्ट, पक्षपाती किंवा निष्क्रीय आहे, तेव्हा त्यांच्या मनात त्या संस्थांबद्दल अविश्वास निर्माण होतो. अशा वेळी लोक ‘सगळेच भ्रष्ट आहेत’ असा दृष्टिकोन स्वीकारतात आणि स्वतःही नैतिक मूल्यांकडे दुर्लक्ष करू लागतात. यामुळे नैतिक उदासीनता (moral apathy) वाढते आणि समाजात नैतिक अध:पतन होत जाते.

समाजात मूल्यांची पुनर्स्थापना कशी करावी?

१. मूल्याधिष्ठित शिक्षण – बालपणापासून मूल्यशिक्षणाची घडी बसवणे

मुलांच्या व्यक्तिमत्वाच्या घडणीसाठी लहानपणापासूनच मूल्यशिक्षण आवश्यक असते. शाळांमध्ये प्रामाणिकपणा, सहानुभूती, सहिष्णुता, परोपकार, जबाबदारी अशा नैतिक गुणांचे रोपण करणे आवश्यक आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये केवळ ज्ञान नव्हे तर चारित्र्यही विकसित होते. उदाहरणार्थ, कहाण्या, शैक्षणिक खेळ, सामूहिक काम आणि उदाहरणाद्वारे मुलांमध्ये नैतिक मूल्ये प्रभावीपणे रुजवता येतात.

२. प्रशासकीय व व्यावसायिक प्रशिक्षणात नैतिकता – नैतिक निर्णयक्षमतेसाठी विशेष प्रशिक्षण

प्रशासकीय अधिकारी, पोलिस, न्यायाधीश, डॉक्टर, अभियंते, व्यवसायिक यांच्यावर समाजाच्या विश्वासाची जबाबदारी असते. त्यामुळे त्यांच्या प्रशिक्षणात नैतिकता, पारदर्शकता, जाबदारी आणि सेवा-भावना यावर विशेष भर दिला पाहिजे. उदाहरणार्थ, भारतीय प्रशासन सेवेच्या प्रशिक्षणात ‘सिव्हिक सेन्स’, जनहित आणि नैतिक निर्णय घेण्याची क्षमता विकसित करण्यावर भर दिला जातो.

३. आदर्श नेतृत्व – मूल्याधारित सार्वजनिक नेते हे लोकांसाठी प्रेरणा बनतात

जे नेते आपल्या कृती आणि निर्णयांमधून प्रामाणिकपणा, पारदर्शकता, आणि जनसेवा दाखवतात, ते समाजासाठी आदर्श ठरतात. अशा नेतृत्वामुळे लोकांमध्ये नैतिकता पाळण्याची प्रेरणा निर्माण होते.
उदाहरणार्थ, डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम, लाल बहादुर शास्त्री यांसारखे नेते त्यांच्या नैतिक नेतृत्वासाठी आजही आदर्श मानले जातात.

४. सार्वजनिक चर्चेला प्रोत्साहन – नैतिक द्वंद्वावर खुल्या चर्चा आवश्यक

समाजात अनेकदा नैतिक पेचप्रसंग उद्भवतात – उदा. गर्भपात, मृत्यूदंड, साक्षीदार संरक्षण इ. अशा विषयांवर विविध मतप्रवाह असू शकतात. या नैतिक द्वंद्वांवर खुल्या आणि समजूतदार चर्चांद्वारे समाजाला अधिक स्पष्टता व विवेक मिळतो. हे चर्चासत्रे माध्यमांतून, शाळा-महाविद्यालयांतून किंवा नागरी संस्थांच्या माध्यमातून घडवून आणता येतात.

५. नैतिक वर्तनाला प्रोत्साहन व सन्मान – नैतिक वर्तनाची प्रतिष्ठा वाढवणे

जे लोक आपल्या कामात नैतिकतेचे पालन करतात – जसे की इमानदार प्रशासक, सच्चे शिक्षक, पारदर्शक व्यवसायिक – त्यांना समाजाने ओळखून सन्मानित करणे गरजेचे आहे. यामुळे समाजात नैतिकतेची प्रतिष्ठा वाढते आणि इतर लोकांनाही प्रेरणा मिळते. उदाहरणार्थ, 'Integrity Awards', 'सत्कार योजना', 'RTI कार्यकर्त्यांचा गौरव' इत्यादींचा वापर करून नैतिक मूल्यांचा सन्मान वाढवता येतो.

मूल्ये म्हणजे केवळ विचार नाहीत – ती कृती घडवणारी शक्ती आहेत. त्या व्यक्तीच्या आणि राष्ट्राच्या चरित्राचा पाया आहेत. लोकसेवकासाठी मूल्ये म्हणजेच आचारधर्म.

“तुमची मूल्येच तुमचे भविष्य ठरवतात.”

म्हणून मूल्यांची निवड ही सजगपणे करावी लागते – कारण ती आपल्या आयुष्याला आणि समाजाला आकार देतात.