लिखित आणि अलिखित संविधान म्हणजे काय? - भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स
Home / Blog / लिखित आणि अलिखित संविधान म्हणजे काय? - भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स
संविधान म्हणजे कोणत्याही देशाचे मूलभूत कायदे आणि नियम यांचे अधिकृत संकलन असते जे त्या देशाच्या शासनव्यवस्थेचे, नागरिकांच्या हक्कांचे आणि कर्तव्यांचे मार्गदर्शन करते. संविधानाचे दोन प्रमुख प्रकार आहेत –
- लिखित संविधान स्पष्टपणे लिहिलेले आणि अधिकृत दस्तऐवजाच्या स्वरूपात असलेले संविधान (उदा. भारत, अमेरिका).
- अलिखित संविधान विविध कायदे, परंपरा आणि न्यायालयीन निर्णयांवर आधारित संविधान (उदा. ब्रिटन, न्यूझीलंड).
हा विषय UPSC परीक्षेच्या राज्यशास्त्र आणि प्रशासन अभ्यासक्रमाचा महत्त्वाचा भाग आहे आणि यासंबंधी सविस्तर माहिती या लेखात दिली आहे.
लिखित आणि अलिखित संविधान म्हणजे काय?
१. लिखित संविधान (Written Constitution)
लिखित संविधान म्हणजे एक असा दस्तऐवज जो व्यवस्थितरीत्या संकलित केला जातो आणि जो अधिकृतपणे स्वीकारला जातो.
लिखित संविधानाची वैशिष्ट्ये:
- एकाच दस्तऐवजात संकलित देशाच्या शासनव्यवस्थेचे सर्व नियम, कायदे आणि मार्गदर्शक तत्वे एका ठराविक पुस्तकात संकलित असतात.
- स्थिरता आणि स्पष्टता सर्व नागरिक आणि शासन यंत्रणा संविधानाचा आधार घेऊन कार्य करू शकतात.
- सुधारणांसाठी ठराविक प्रक्रिया बदल (सुधारणा) करण्यासाठी कठोर प्रक्रिया असते, ज्यामुळे संविधानाच्या स्थिरतेवर परिणाम होत नाही.
- न्यायपालिकेचे वर्चस्व न्यायव्यवस्था संविधानाचे पालन होते की नाही, यावर लक्ष ठेवते.
उदाहरणे:
- भारतीय संविधान:
- भारताचे संविधान २६ जानेवारी १९५० रोजी लागू झाले.
- जगातील सर्वांत मोठे लिखित संविधान असून यात ३९५ अनुच्छेद, १२ अनुसूची आणि २२ भाग आहेत.
- यात संघराज्य (फेडरलिझम), संसदीय लोकशाही, मूलभूत अधिकार, आणि दंडसंहिता यांचा समावेश आहे.
- संविधानात १२८ वेळा दुरुस्ती (Amendments) करण्यात आली आहे, जे त्याच्या लवचिकतेचे उदाहरण आहे.
- अमेरिकेचे संविधान:
- जगातील सर्वांत जुने लिखित संविधान (१७८७).
- फक्त २७ वेळा सुधारणा करण्यात आल्या, त्यामुळे हे तुलनेने कठोर आहे.
२. अलिखित संविधान (Unwritten Constitution)
अलिखित संविधान म्हणजे एक असे संविधान जे एका ठराविक लिखित दस्तऐवजात संकलित नसते, पण वेगवेगळ्या कायद्यांवर, न्यायालयीन निर्णयांवर आणि परंपरांवर आधारित असते.
अलिखित संविधानाची वैशिष्ट्ये:
- लवचिकता सरकार आवश्यकतेनुसार नियम बदलू शकते.
- संसदेचे वर्चस्व कायदे करणे आणि बदलणे हे संसदेकडे अधिक शक्ती असते.
- अस्पष्टता अनेकदा लोकांना कायदे आणि हक्क समजणे कठीण होते.
उदाहरणे:
- ब्रिटनचे संविधान:
- ब्रिटनकडे संविधानाचा कोणताही अधिकृत दस्तऐवज नाही.
- मॅग्ना कार्टा (१२१५), बिल ऑफ राइट्स (१६८९), संसद कायदे आणि न्यायालयीन निर्णयांवर संविधान आधारित आहे.
- ब्रिटिश संसद सर्वोच्च आहे, त्यामुळे कायदे वेळोवेळी बदलले जाऊ शकतात.
- न्यूझीलंडचे संविधान:
- विविध कायदे, परंपरा आणि प्रथा यांच्या आधारे कार्य करते.
- "Constitution Act 1986" हा सर्वांत महत्त्वाचा कायदा आहे.
लिखित आणि अलिखित संविधानातील प्रमुख फरक
|
घटक |
लिखित संविधान |
अलिखित संविधान |
|
स्वरूप |
एका दस्तऐवजात संकलित |
विविध कायदे आणि परंपरांवर आधारित |
|
लवचिकता |
तुलनेने कठोर, सुधारणा प्रक्रिया अवघड |
अत्यंत लवचिक, संसद वेळोवेळी बदल करू शकते |
|
उदाहरणे |
भारत, अमेरिका, फ्रान्स |
ब्रिटन, न्यूझीलंड, इस्रायल |
|
सत्ताकेंद्र |
संविधान सर्वोच्च |
संसद सर्वोच्च |
|
स्थिरता |
अधिक स्थिर |
अस्थिरतेची शक्यता अधिक |
लिखित आणि अलिखित संविधानाच्या मर्यादा
१. लिखित संविधानाच्या मर्यादा:
कठोर प्रक्रिया:
- सुधारणा (Amendment) प्रक्रिया कठीण असल्याने गरजेच्या वेळी त्वरित बदल करणे शक्य होत नाही.
उदा. भारतीय संविधानात ३६८ व्या अनुच्छेदाअंतर्गत दुरुस्ती प्रक्रिया कठीण आहे.
न्यायालयीन हस्तक्षेप:
- प्रत्येक कायदा न्यायालयात तपासला जातो, त्यामुळे कार्यक्षमता कमी होते आणि वेळ लागतो.
उदा. संसदेने केलेले काही कायदे न्यायालयात आव्हान दिले जाते.
सामान्य नागरिकांसाठी गुंतागुंतीचे:
- अनेक वेळा संविधानातील नियम अत्यंत तांत्रिक आणि क्लिष्ट असतात, त्यामुळे सामान्य माणसाला समजणे अवघड होते.
२. अलिखित संविधानाच्या मर्यादा:
अस्पष्टता आणि अनिश्चितता:
- कायदे आणि हक्क स्पष्ट नसल्याने विवाद वाढण्याची शक्यता अधिक असते.
उदा. ब्रिटनमध्ये संसद सर्वोच्च असल्याने कोणत्याही व्यक्तीच्या हक्कावर त्वरित प्रभाव पडू शकतो.
सरकारच्या मनमानीला वाव:
- सरकारला कायद्यांमध्ये जलद बदल करण्याचे स्वातंत्र्य असल्याने अराजक निर्माण होऊ शकते.
उदा. ब्रिटिश पंतप्रधान संसदेमध्ये बहुमत असल्यास कोणताही कायदा सहज बदलू शकतात.
संघराज्यीय शासनासाठी अयोग्य:
- संघराज्यीय (Federal) प्रणालीमध्ये राज्य आणि केंद्र सरकार यांच्यातील सत्तावाटप स्पष्ट नसल्यास अडचणी निर्माण होतात.
उदा. ब्रिटनमध्ये स्कॉटलंडला काही प्रमाणात स्वायत्तता आहे, पण ती संसद बदलू शकते.
भारतीय संविधान एक संमिश्र (मिश्रित) पद्धतीचे उदाहरण
भारतीय संविधान लिखित असले तरी त्यात लवचिकता आणि कठोरता यांचा योग्य समतोल ठेवण्यात आला आहे.
लिखित संविधान:
- संविधानातील सर्व नियम सुस्पष्ट आणि अधिकृत स्वरूपात लिहिलेले आहेत.
- भारतीय न्यायपालिका संविधानाचे पालन होते की नाही, हे पाहते.
अलिखित तत्वांचा समावेश:
- संसदेने ठरवलेल्या काही परंपरा आणि संकेत (उदा. संसदीय प्रक्रिया, बहुमत नियम) अनलिखित स्वरूपात पाळले जातात.
निष्कर्ष
- कोणतेही संविधान पूर्णपणे लिखित किंवा पूर्णपणे अलिखित नसते.
- भारतीय संविधान हे लिखित असले तरी त्यात लवचिकता आहे, त्यामुळे ते बदलत्या परिस्थितीनुसार सुधारले जाऊ शकते.
- संविधानाचे स्वरूप आणि कार्यपद्धती समजून घेतल्याने प्रशासन आणि लोकशाही व्यवस्थेचे उत्तम ज्ञान प्राप्त होते.
Subscribe Our Channel