झिरो शॅडो डे: एक अद्भुत खगोलशास्त्रीय घटना
भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस
Home / Blog / झिरो शॅडो डे: एक अद्भुत खगोलशास्त्रीय घटना
झिरो शॅडो डे ही एक अत्यंत आकर्षक आणि शास्त्रीयदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण खगोलशास्त्रीय घटना आहे. अलीकडेच भारतीय खगोल भौतिकशास्त्र संस्थेच्या (Indian Institute of Astrophysics) मैसूर येथील कॉस्मोलॉजी एज्युकेशन अँड रिसर्च ट्रेनिंग सेंटर (COSMOS) यांनी हा दिवस निरीक्षणांतून साजरा केला.
झिरो शॅडो डे म्हणजे काय?
झिरो शॅडो डे (Zero Shadow Day - ZSD) असा दिवस असतो, जेव्हा सूर्य थेट आपल्या डोक्याच्या वर असतो. त्या क्षणी, एखादी उभी वस्तू जसे की खांब, मनुष्य किंवा सुतळीने बांधलेला काठीचा तुकडा यांची सावली पूर्णपणे त्यांच्या खालीच पडते आणि ती दृश्य स्वरूपात दिसत नाही. म्हणूनच याला झिरो शॅडो म्हणजेच शून्य सावलीचा दिवस असे म्हणतात.
ही घटना कुठे आणि कधी घडते?
ही घटना वर्षातून दोनदा घडते आणि ती फक्त कर्कवृत्त (Tropic of Cancer) आणि मकरवृत्त (Tropic of Capricorn) यांच्या दरम्यान असलेल्या भौगोलिक भागांमध्येच दिसते. भारत हे या दोन्ही व्रुत्तांच्या दरम्यान येणारे देशांपैकी एक आहे, त्यामुळे भारतात अनेक शहरांमध्ये झिरो शॅडो डे अनुभवता येतो.
याचे मुख्य कारण म्हणजे पृथ्वीचा अक्षीय झुकाव (Axial tilt 23.5 अंश) आणि ती सूर्याभोवती फिरते ही वैश्विक गती.
झिरो शॅडो डे कधी घडतो?
- पहिला वेळ २१ जूनच्या सुमारास, जेव्हा सूर्य कर्कवृत्तावर थेट असतो. हाच ग्रीष्म संक्रांतीचा दिवस असून सूर्याचे स्थान हळूहळू दक्षिणेकडे सरकायला सुरुवात होते. या गतीला दक्षिणायन म्हणतात.
- दुसरा वेळ २२ डिसेंबरच्या सुमारास, जेव्हा सूर्य मकरवृत्तावर थेट असतो. त्यानंतर सूर्य उत्तर दिशेकडे सरकत जातो, ज्याला उत्तरायण म्हणतात.
या दोन्ही घटनांदरम्यान, जेव्हा सूर्य कोणत्याही ठिकाणच्या अक्षांशाच्या अंशात अगदी त्या ठिकाणी डोक्यावर असतो, तेव्हा त्या ठिकाणी झिरो शॅडो डे अनुभवता येतो. त्यामुळे वेगवेगळ्या ठिकाणांमध्ये झिरो शॅडो डेची तारीख वेगळी असते.
झिरो शॅडो डेचे निरीक्षण कसे करता येते?
- स्थानिक दुपारी (Local Noon) सूर्य आकाशात नेमका सर्वाधिक उंचीवर असतो. त्याच वेळी झिरो शॅडो घडतो.
- जरी सावली पूर्णपणे अदृश्य होण्याचा क्षण क्षणभरासाठीच असतो, तरी त्याचा प्रभाव सुमारे १ ते १.५ मिनिटांपर्यंत पाहता येतो.
- अभ्यासासाठी, विद्यार्थी, खगोलप्रेमी आणि संशोधक त्या दिवशी उभ्या वस्तूंचा वापर करून सावलीचे निरीक्षण करतात आणि सूर्याच्या अचूक स्थानाचा अंदाज लावतात.
झिरो शॅडो डेचे शैक्षणिक महत्त्व
झिरो शॅडो डे खगोलशास्त्र, पृथ्वीचे गतीमान, ऋतू परिवर्तन, अक्षांश-अंतर व सूर्याचे भ्रमण यासारख्या संकल्पनांना प्रत्यक्ष अनुभवातून समजून घेण्याची संधी निर्माण करतो. हा दिवस विद्यार्थ्यांना सैद्धांतिक ज्ञानापेक्षा अनुभवजन्य विज्ञान शिक्षणाची जोड देतो.
निष्कर्ष
झिरो शॅडो डे ही एक अशी नैसर्गिक घटना आहे जी आपल्याला पृथ्वीवरील आपल्या स्थानाची, सूर्याशी असलेल्या आपल्या नात्याची आणि खगोलशास्त्रातील अद्भुत निसर्ग नियमांची जाणीव करून देते. विज्ञानाची गोडी निर्माण करणाऱ्या आणि आपल्या रोजच्या आयुष्यातील आकाशाच्या हालचालींना समजून घेण्यासाठी झिरो शॅडो डे एक उत्तम संधी आहे.
Subscribe Our Channel