बायोस्टीम्युलंट्स

बायोस्टीम्युलंट्स

भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स   चालू घडामोडी   आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR)   महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस   पर्यावरणशास्र नोटस   नीतिशास्त्र नोटस   SRIRAMS IAS MARATHI BLOG   प्राचीन भारत इतिहास नोट्स  

• 31/05/2025
• 624

कृषी व शेतकरी कल्याण मंत्रालयाने खत नियंत्रण आदेश (FCO) अंतर्गत आणखी ३४ बायोस्टीम्युलंट्सची नोंदणी केली असून, एकूण बायोस्टीम्युलंट्सची संख्या ४५ पेक्षा अधिक झाली आहे.

बायोस्टीम्युलंट्स

बायोस्टीम्युलंट्स यांना बायोस्टीम्युलंट्स(Biostimulants) म्हणून ओळखले जाते कारण ते नैसर्गिक किंवा जीवसृष्टीवर आधारित अशा पदार्थांना म्हणतात जे वनस्पतींच्या वाढीस आणि आरोग्यास प्रोत्साहित करतात, आणि पारंपरिक खतांपेक्षा वेगळ्या प्रकारे वनस्पतींचे जैविक प्रक्रियांचे सुधारणा करतात.

यातील शब्दांचा अर्थ असा आहे:

• "बायो (Bio)" म्हणजे जीव किंवा सजीव घटक.
• "स्टिम्युलंट (Stimulant)" म्हणजे कोणत्यातरी जैविक क्रियेला चालना देणारा किंवा ती वाढवणारा घटक.

म्हणजे बायोस्टीम्युलंट्स हे असे पदार्थ आहेत जे सहसा नैसर्गिक स्रोतांपासून मिळतात, जसे की सूक्ष्मजीव, समुद्री शैवालाचे अर्क, ह्युमिक आम्ल, अमीनो आम्ल किंवा फायदेशीर बुरशी, जे वनस्पतींच्या विविध जैविक क्रियांना प्रोत्साहन देतात. हे वनस्पतींच्या पोषणशक्ती सुधारण्यात, तणाव सहन करण्याच्या क्षमतेत वाढ करण्यात, वाढीला चालना देण्यात आणि शेती उत्पादन व गुणवत्तेत वाढ करण्यात मदत करतात, पण ते थेट खतांसारखे पोषणद्रव्य (जसे नायट्रोजन किंवा फॉस्फरस) पुरवित नाहीत.

बायोस्टिम्युलंट्स आणि खते/कीटकनाशकांमधला फरक:

• खते झाडांना थेट पोषकतत्त्वे (जसे की नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम) पुरवतात.
• कीटकनाशके कीड किंवा रोगांवर थेट प्रभाव टाकून त्यांचा नाश करतात.
• बायोस्टिम्युलंट्स झाडांच्या वाढीला अप्रत्यक्षरित्या चालना देतात, पण कोणत्याही कीटकाचा नाश करत नाहीत किंवा थेट पोषकतत्त्वे देत नाहीत.

उपयोग:

• शेती, फळबागा, भाजीपाला लागवड, सेंद्रिय शेती इत्यादीत वापरले जातात.
• बियाणे प्रक्रिया, पानांवर फवारणी किंवा थेट मातीमध्ये मिसळून वापर केला जातो.

बायोस्टीम्युलंट्सचे कार्य कसे होते?

बायोस्टीम्युलंट्स वेगवेगळ्या पद्धतीने वनस्पतींच्या वाढीस मदत करतात:

• नैसर्गिक प्रतिकारशक्ती वाढवतात: दुष्काळ, उष्णता, थंडी, लवणता यांसारख्या अजैविक ताणांशी (Abiotic Stress) लढण्याची वनस्पतींची क्षमता वाढवतात.
• मुळे आणि फांद्यांची वाढ सुधारतात: मुळांची मजबूत प्रणाली तयार होते, ज्यामुळे पोषणद्रव्यांचे शोषण अधिक प्रभावी होते.
• मातीतील जिवंतपणा वाढवतात: बायोस्टीम्युलंट्स मातीतील लाभदायक सूक्ष्मजीवांच्या क्रियाशीलतेला चालना देतात, जे मातीचे आरोग्य सुधारतात.
• वनस्पतींच्या आंतरिक क्रिया अधिक सक्षम करतात: त्यामुळे पिकांची गुणवत्ता, रंग, चव, पोषणमूल्य यामध्ये लक्षणीय सुधारणा होते.

बायोस्टीम्युलंट्सचे मुख्य प्रकार कोणते?

बायोस्टीम्युलंट्सचे विविध प्रकार आहेत, जे त्यांच्या स्रोतांनुसार विभागले जातात:

1. ह्युमिक आणि फुल्विक आम्ल: हे मातीतील सेंद्रिय घटकांचे विघटन झाल्यावर तयार होतात आणि मातीचे आरोग्य सुधारतात.
2. समुद्री शैवाल अर्क (Seaweed Extracts): समुद्री वनस्पतींपासून मिळवलेले अर्क, जे वनस्पतींच्या वाढीस उत्तेजन देतात.
3. लाभदायक सूक्ष्मजीव (Beneficial Microbes): मायकोरायझी व रायझोबॅक्टेरिया यांसारखे बुरशी व जीवाणू, जे मातीशी संवाद साधून पोषण सुधारतात.
4. प्रथिन हायड्रोलायसेट्स आणि अमिनो आम्ल: वनस्पतींच्या वाढीसाठी आवश्यक मूलभूत जैविक घटक.
5. वनस्पती अर्क, व्हिटॅमिन्स, अँटीऑक्सिडंट्स: जे वनस्पतींच्या आरोग्यवर्धनात मदत करतात.
6. अँटी-ट्रांसपिरंट्स: पाने वाफ होण्याची क्रिया कमी करून पाण्याचा अपव्यय रोखतात.

बायोस्टीम्युलंट्सचे फायदे

बायोस्टीम्युलंट्सचा वापर केल्याने शेतकऱ्यांना खालील लाभ मिळतात:

• अत्यंत हवामानातही पीक टिकते: उष्णता, थंडी, लवणता, दुष्काळ अशा प्रतिकूल परिस्थितीतही पीक योग्य प्रकारे वाढते.
• अधिक उत्पादनक्षम पोषणशोषण: मातीतील पोषणद्रव्यांचा जास्तीत जास्त उपयोग होतो.
• मातीचे आरोग्य सुधारते: सूक्ष्मजीवांचे संतुलन राखले जाते.
• पिकाची गुणवत्ता सुधारते: उत्पादनात चव, पोषणमूल्य व टिकाऊपणात वाढ होते.
• एकूण उत्पादनात वाढ होते: उत्पादनशक्ती वाढते आणि आर्थिक फायदा मिळतो.
• रासायनिक खतांची गरज कमी होते: त्यामुळे शेती अधिक टिकाऊ बनते.

खते (अकार्बनिक, सेंद्रिय किंवा मिश्रित) (नियंत्रण) आदेश, 1985 (FCO 1985)

हा आदेश 1955 च्या आवश्यक वस्तू अधिनियमाअंतर्गत जारी करण्यात आला आहे. भारतात खतांची विक्री, किंमत व गुणवत्ता नियंत्रित करण्याचा यामागचा उद्देश आहे.

या आदेशात बायोस्टिम्युलंट्सचा समावेश अनुसूची सहा (Schedule VI) मध्ये करण्यात आला आहे.

FCO 1985 अंतर्गत:

• कोणते पदार्थ खत म्हणून पात्र ठरतात याची व्याख्या दिली आहे.
• खतांच्या गुणवत्तेचे निकष निश्चित करण्यात आले आहेत.
  खत उत्पादक व विक्रेत्यांनी नोंदणी व परवाने घेण्यासाठी आवश्यक असलेली प्रक्रिया स्पष्ट करण्यात आली आहे.

मर्यादा आणि तोटे 

१. प्रमाणितीकरणाचा अभाव

बायोस्टिम्युलंट्ससाठी जागतिक स्तरावर एकसंध परिभाषा किंवा नियम नाहीत.
प्रत्येक कंपनीचे उत्पादन वेगवेगळ्या घटकांनी बनलेले असते, त्यामुळे गुणवत्ता नियंत्रण आणि तुलना करणे कठीण जाते.

२. परिणाम अनिश्चित असणे

त्यांचा प्रभाव पिकाचा प्रकार, हवामान, मातीची अवस्था आणि वापराच्या पद्धतीवर अवलंबून असतो.
जे उत्पादन एका भागात उपयुक्त ठरते, तेच दुसऱ्या भागात उपयोगी ठरण्याची खात्री नसते.

३. वैज्ञानिक पुराव्यांचा अभाव

बाजारात अनेक बायोस्टिम्युलंट्स आहेत पण त्यामागे प्रामाणिक वैज्ञानिक संशोधन किंवा चाचण्या नसतात.
अनेक उत्पादने फाजील दावे करतात पण त्यांचे प्रत्यक्ष फायदे मर्यादित असतात.

४. नियमनातील अडचणी

भारतात १९८५ पर्यंत (FCO अंतर्गत) बायोस्टिम्युलंट्सवर कोणतेही स्पष्ट नियम नव्हते, त्यामुळे त्यांचा गैरवापर किंवा चुकीचा प्रचार झाला.
यामुळे बनावट किंवा अप्रमाणित उत्पादने बाजारात आली.

५. सुसंगततेची समस्या

काही बायोस्टिम्युलंट्स हे रासायनिक खतांशी किंवा कीटकनाशकांशी सुसंगत नसतात.
चुकीच्या मिश्रणामुळे त्यांचा प्रभाव कमी होऊ शकतो किंवा पिकांना नुकसान होऊ शकते.

६. किंमत आणि जागरूकतेचा अभाव

उच्च दर्जाचे बायोस्टिम्युलंट्स महाग असतात, त्यामुळे लहान शेतकऱ्यांना ते परवडत नाहीत.
त्याचा योग्य वापर न केल्यामुळे इच्छित परिणाम मिळत नाहीत.

बायोस्टीम्युलंट्सचा बाजार आणि भविष्यातील संभाव्यता

भारतातील बायोस्टीम्युलंट्स बाजारपेठेचा आकार 2024 मध्ये सुमारे USD 355.53 दशलक्ष होता. पुढील वर्षी, म्हणजे 2025 मध्ये, या बाजारपेठेचा आकार वाढून USD 410.78 दशलक्ष होण्याची अपेक्षा आहे. आणि भविष्यातील दृष्टीने पाहता, 2032 पर्यंत या बाजारपेठेचा आकार USD 1135.96 दशलक्षांपर्यंत पोहोचण्याचा अंदाज आहे.

हे लक्षात घेता, 2025 ते 2032 या काळात बायोस्टीम्युलंट्सच्या बाजारपेठेत सरासरी दराने 15.64% वार्षिक वृद्धिदर (CAGR) राहणार आहे, जो अत्यंत जलद वाढ दर्शवतो.

या आकड्यांमधून असे स्पष्ट होते की बायोस्टीम्युलंट्स हा एक असा क्षेत्र आहे ज्याला भविष्यात शेतीसाठी अत्यंत महत्त्वाचे स्थान प्राप्त होणार आहे. पारंपरिक शेतीत होणाऱ्या आव्हानांवर मात करण्यासाठी आणि उत्पादनक्षमता वाढवण्यासाठी बायोस्टीम्युलंट्स हे एक प्रभावी व टिकाऊ पर्याय ठरतील. त्यामुळे, या क्षेत्रात गुंतवणूक व संशोधन वाढण्याची शक्यता आहे आणि बाजारपेठेतील वाढीतही तीव्र गती येईल.

निष्कर्ष

बायोस्टीम्युलंट्स हे रासायनिक खतांना पूरक पर्याय असून ते शाश्वत आणि पर्यावरणस्नेही शेतीला चालना देतात. हवामान बदलाच्या पार्श्वभूमीवर, उत्पादनशक्ती वाढवण्यासाठी आणि खर्च कमी करण्यासाठी यांचा उपयोग वाढवणे आवश्यक ठरते.