फाह्यान (Fa-Hien / Faxian)
भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस SRIRAMS IAS MARATHI BLOG प्राचीन भारत इतिहास नोट्स
Home / Blog / फाह्यान (Fa-Hien / Faxian)
फाह्यान हे इ.स. चौथ्या शतकातील एक सुप्रसिद्ध चिनी बौद्ध भिक्षु आणि प्रवासी होते. त्यांचे खरे नाव फा-ह्सिएन (Fa-Hsien) होते. त्यांनी बौद्ध धर्मग्रंथ शोधण्यासाठी आणि भारतातील पवित्र स्थळांना भेट देण्यासाठी इ.स. 399 साली चीनमधून प्रस्थान केले. त्यांच्या या प्रवासामागे केवळ धार्मिक श्रद्धा नव्हती, तर बौद्ध धर्माच्या मूळ शिक्षणांचा शोध घेण्याची जिज्ञासा होती.
फाह्यान यांचा प्रवास केवळ पर्यटनासाठी नव्हता. त्यांनी तीन मुख्य उद्दिष्टे ठेवली होती:
- बौद्ध धर्माचे शिस्तग्रंथ (विनयपिटक) मिळवणे – कारण चीनमध्ये मिळणाऱ्या ग्रंथांमध्ये अपूर्णता होती.
- बुद्धाच्या जीवनाशी संबंधित स्थळांना भेट देणे – उदाहरणार्थ बोधगया, सारनाथ, लुंबिनी.
- भारताच्या सामाजिक व धार्मिक स्थितीचे अवलोकन करणे – जेणेकरून चीनमध्ये धर्मप्रसारासाठी आधार मिळेल.
प्रवासाची रूपरेषा कशी होती?
- फाह्यान यांनी चीनमधील चांग'आन (Chang’an) येथून प्रवास सुरू केला.
- ते मध्य आशिया (उझबेकिस्तान, अफगाणिस्तान) मार्गे भारतात आले.
- भारतातील गांधार, पाटलीपुत्र, बोधगया, सारनाथ, मथुरा, कौशांबी, कांचीपुरम, ताम्रलिप्ति या प्रमुख बौद्ध स्थळांना भेटी दिल्या.
- भारतानंतर त्यांनी श्रीलंकेत दोन वर्षे वास्तव्य केले.
- तिथून समुद्रमार्गे त्यांनी चीनमध्ये परत एकूण 13 वर्षांच्या प्रवासानंतर पुनरागमन केले.
भारतातील त्यांचे निरीक्षण – काय पाहिले, काय जाणवले?
(क) धार्मिक जीवन:
- फाह्यान यांच्या निरीक्षणानुसार, बौद्ध धर्माचा प्रभाव भारतात अद्याप मोठ्या प्रमाणावर होता, विशेषतः बिहार, उत्तर प्रदेश, पंजाब, बंगाल या भागांमध्ये.
- बौद्ध विहार, स्तूप, शिक्षणसंस्था अस्तित्वात होत्या.
- तथापि, काही भागांत हिंदू धर्म प्रबळ होत असल्याचेही त्यांनी नमूद केले – विशेषतः मथुरा आणि मध्य भारतात.
(ख) समाजव्यवस्था आणि जीवनशैली:
- लोक बहुधा शाकाहारी होते. मांसाहार, कांदा आणि मद्याचे सेवन टाळले जात होते.
- दानधर्म आणि सहिष्णुता समाजात खोलवर रुजलेली होती. गरिबांसाठी धर्मशाळा, औषधालये चालवली जात.
- स्त्रियांना विलक्षण सामाजिक मर्यादा होत्या, पण काही ठिकाणी स्त्रियांची बौद्धिक उपस्थितीही होती.
(ग) प्रशासन आणि कायदा:
- फाह्यान यांनी लिहिले की भारतात कठोर शासन नव्हते, लोक स्वतःहून धर्मपालन व नीतीने जीवन जगत.
- मृत्युदंड फारच कमी वापरला जात असे; गुन्ह्यांवर दंड स्वरूपातील शिक्षा होती.
- कररचना सुसंगत होती आणि धार्मिक संस्थांना करसवलती दिल्या जात.
(घ) शिक्षण आणि व्यापार:
- पाटलीपुत्र आणि कांचीपुरम येथे बौद्ध शिक्षणसंस्था होत्या. त्यांनी येथे संस्कृत शिकून विनयपिटक भाषांतरासाठी तयारी केली.
- भारताचा आंतरराष्ट्रीय व्यापार श्रीलंका, मलय देशांपर्यंत पोहोचलेला होता. ताम्रलिप्ति हे एक महत्त्वाचे बंदर होते.
फाह्यान यांचे योगदान काय आहे?
(क) Fo-Kwo-Ki (佛國記):
फाह्यान यांनी त्यांचा संपूर्ण प्रवास ‘Fo-Kwo-Ki’ (A Record of the Buddhist Kingdoms) या नावाने लिहून ठेवला. हे केवळ प्रवासवर्णन नाही, तर त्या काळच्या धर्म, समाज, प्रशासन, जीवनशैलीचे प्रामाणिक चित्रण आहे.
(ख) बौद्ध ग्रंथांचे संग्रहण:
ते भारतातून महत्त्वाचे बौद्ध ग्रंथ आणि मूळ विनयपिटक घेऊन परतले, आणि त्यांच्या अनुवादासाठी त्यांनी स्वतः संस्कृत शिकले.
(ग) ऐतिहासिक संदर्भ:
त्यांच्या लेखनातून गुप्तकालीन भारताच्या (विशेषतः चंद्रगुप्त विक्रमादित्याच्या कारकिर्दीचा) अप्रत्यक्ष उल्लेख मिळतो. त्यामुळे त्या काळच्या भारताची सामाजिक, धार्मिक आणि प्रशासनिक पद्धती स्पष्टपणे समजते.
फाह्यान यांचे महत्त्व का आहे?
- प्राचीन भारतावरील प्राथमिक साक्षी म्हणून फाह्यान यांचे लेखन अतिशय मौल्यवान आहे.
- त्यांनी बौद्ध धर्माच्या मुळाशी जाऊन चीनमध्ये त्याचे परिशुद्धीकरण केले.
- त्यांच्या प्रवासवृत्तामुळे भारतातील पवित्र स्थळांचा पुरातत्वीय संदर्भ मिळतो.
- धर्म आणि राज्यकारभारातील परस्परसंबंध त्यांनी अत्यंत प्रामाणिकपणे नोंदवले.
निष्कर्ष
फाह्यान यांचा प्रवास म्हणजे केवळ धार्मिक यात्रेचा दस्तऐवज नव्हे, तर भारतीय इतिहासाची एक सजीव झलक आहे. त्यांच्या निरीक्षणातून आपण प्राचीन भारताचे सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक आणि प्रशासनिक दर्शन घेऊ शकतो. ते एक संस्कृतीदूत, संशोधक आणि इतिहासकार ठरतात. त्यांच्या कार्यामुळे चीन आणि भारत या दोन प्राचीन संस्कृतींमधील संबंध अधिक दृढ झाले आणि बौद्ध धर्माचा पुरातन काळातील प्रवास अधिक स्पष्टपणे समजतो.
Subscribe Our Channel