अती रक्त गाठी रोखणारा नॅनोएन्झाइम आणि त्याचे वैद्यकीय महत्त्व: IISc चा नवा संशोधन शोध:

04/06/2025
431

भारतीय विज्ञान संस्थेतील (IISc) संशोधकांनी एक कृत्रिम धातू-आधारित नॅनोएन्झाइम (nanozyme) विकसित केला आहे, जो फुफ्फुसातील थ्रोम्बोएम्बोलिझम (Pulmonary Thromboembolism – PTE) सारख्या विकारांमुळे होणाऱ्या अती रक्त गाठींच्या (abnormal blood clotting) निर्मितीला नियंत्रित करण्यात उपयुक्त ठरू शकतो.

नॅनोएन्झाइम म्हणजे काय?
नॅनोएन्झाइम हा एक नॅनोस्ट्रक्चर असलेला पदार्थ आहे, जो नैसर्गिक एन्झाइमसारखे (enzyme-like) जैव-रासायनिक अभिक्रियांना गती देण्याचे कार्य करतो. हे पदार्थ नैसर्गिक अँटीऑक्सिडंट एन्झाइम्सची क्रिया अनुकरण करतात, जे शरीरात तयार होणाऱ्या "Reactive Oxygen Species" (ROS) सारख्या अती क्रियाशील रेणूंना निष्क्रिय करून पेशींचे संरक्षण करतात.

नॅनोएन्झाइम कोणत्या पदार्थांपासून बनवले जातात?
नॅनोएन्झाइम्स वेगवेगळ्या पदार्थांपासून तयार होऊ शकतात – जसे की धातू, धातूंचे ऑक्साईड्स, कार्बन-आधारित पदार्थ, तसेच मेटल-ऑर्गेनिक फ्रेमवर्क्स.

IISc चा नवा शोध – महत्त्व:
IISc ने विकसित केलेले हे नवे नॅनोएन्झाइम विशेषतः फुफ्फुसातील थ्रोम्बोएम्बोलिझम (PTE) यांसारख्या स्थितींमध्ये होणाऱ्या अति रक्त गाठींना रोखण्यासाठी प्रभावी ठरू शकतात.

कार्यप्रणाली:
हे नॅनोएन्झाइम्स पेशींमधील Reactive Oxygen Species (ROS) चा स्तर नियंत्रित करून प्लेटलेट्सच्या अति सक्रियतेला रोखतात. ही अति सक्रियता थ्रोम्बोसिस (रक्तातील अती गाठी) निर्माण करते, ज्यामुळे रक्तप्रवाहात अडथळा निर्माण होतो. ROS म्हणजे असे ऑक्सिजनयुक्त अती क्रियाशील रेणू, जे पेशींना नुकसान करू शकतात.

वापरलेले साहित्य:
या संशोधनात वापरलेले सर्वात कार्यक्षम नॅनोएन्झाइम म्हणजे गोलसर आकाराचे Vanadium Pentoxide (V₂O₅). हे पदार्थ नैसर्गिक अँटीऑक्सिडंट एन्झाइम Glutathione Peroxidase सारखे वागतात आणि शरीरातील oxidative stress कमी करण्याचे काम करतात.

रक्ताच्या गाठी (Blood Clotting) म्हणजे काय?

रक्ताच्या गाठी निर्माण होणे म्हणजेच रक्त गोठण्याची प्रक्रिया (Blood Clotting) ही शरीराची एक अत्यंत महत्त्वाची आणि नैसर्गिक संरक्षण यंत्रणा आहे. ही प्रक्रिया जखम झाल्यावर किंवा शरीराच्या आत कोणत्याही भागातून रक्तस्राव (bleeding) झाल्यास, त्या ठिकाणी रक्त गोठवून पुढील रक्तस्राव थांबवण्याचे कार्य करते.

या प्रक्रियेमध्ये शरीरातील प्लेटलेट्स (platelets) आणि काही विशेष प्रथिने — ज्यांना क्लॉटिंग फॅक्टर्स (clotting factors) म्हणतात — एकत्र येतात. हे घटक एक सघन जाळी तयार करतात ज्यामुळे जखमेवर थर बसतो आणि रक्त थांबते. यालाच थ्रोम्बस (thrombus) किंवा रक्तगाठ म्हणतात.

जर रक्तगाठ योग्य ठिकाणी आणि योग्य वेळी झाली, तर ती शरीरासाठी फायदेशीर असते. मात्र, जर ही गाठ अनावश्यकपणे आंतरिक अवयवांमध्ये किंवा रक्तवाहिन्यांमध्ये झाली, तर ती घातक ठरू शकते — जसे की हार्ट अटॅक, स्ट्रोक किंवा पल्मोनरी थ्रोम्बोएंबोलिझम (PTE). त्यामुळे रक्तगाठीची प्रक्रिया नियंत्रित आणि संतुलित असणे अत्यंत आवश्यक आहे.

निष्कर्ष:
हा नवीन नॅनोएन्झाइम जैवविज्ञान आणि औषधनिर्मिती क्षेत्रात एक महत्त्वाची प्रगती ठरू शकतो, कारण तो अति रक्त गाठींसारख्या धोकादायक आरोग्य समस्यांवर अधिक प्रभावी नियंत्रण देऊ शकतो.