ग्रीक व रोमन प्रवाशांचे भारतविषयक दृष्टिकोन
भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस SRIRAMS IAS MARATHI BLOG प्राचीन भारत इतिहास नोट्स
Home / Blog / ग्रीक व रोमन प्रवाशांचे भारतविषयक दृष्टिकोन
भारतीय उपखंडाची समृद्ध संस्कृती, वैविध्यपूर्ण जीवनशैली, संपन्न निसर्गसंपदा आणि राजकीय सत्ताकेंद्रे प्राचीन काळापासून परदेशी प्रवाशांसाठी आकर्षणाचे केंद्र राहिले आहेत. ग्रीक आणि रोमन साम्राज्याच्या काळातील काही प्रसिद्ध प्रवाशांनी भारताचा दौरा केला आणि त्यांनी त्यांच्या अनुभवांवर आधारित सविस्तर वृत्तांत लिहून ठेवले.
या लेखनात भारतीय भूगोल, समाजव्यवस्था, राजकीय घडामोडी, व्यापार, सृष्टीसंपदा इत्यादी पैलूंवर प्रकाश टाकण्यात आला आहे. विशेष म्हणजे हे लेखक त्यांच्या देशात घटनांचे दस्तऐवजीकरण करत असत, त्यामुळे त्यांनी केलेले लेखन इतिहासकारांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.
ग्रीक व रोमन प्रवाशांचे भारतविषयक दृष्टिकोन
प्राचीन ग्रीक आणि रोमन लेखक व प्रवासी हे भारतातील सामाजिक, राजकीय व आर्थिक परिस्थितीकडे निरीक्षणशील दृष्टिकोनातून पाहत. विशेषतः अलेक्झांडरच्या भारत स्वारीनंतर ग्रीक लेखकांनी भारताबाबत लिहिलेले तपशील अधिक विश्वसनीय ठरतात.
या प्रवाशांनी लिहिलेली माहिती मूळ ग्रंथांतून उपलब्ध नसली तरी त्यांचा प्रभाव नंतरच्या ग्रीक-रोमन साहित्यावर स्पष्टपणे जाणवतो. ही माहिती नाणेशास्त्र (Numismatics), पुरातत्त्व (Archaeology), आणि व्यापारी संबंधांच्या संदर्भातूनही मिळते.
उदाहरणार्थ: अलेक्झांडर नंतरच्या काळात, भारताशी रोमन व्यापार विशेषतः समुद्रमार्गाने प्रस्थापित झाला होता. याचा उल्लेख रोमन लेखकांनी आपल्या साहित्यात स्पष्टपणे केला आहे.
महत्त्वाचे प्रवासी व त्यांचे योगदान
|
प्रवासी |
कालावधी |
विशेष योगदान |
|
हेरोडोटस (Herodotus) |
इ.स.पू. 5वे शतक |
"इंडस देश" या संज्ञेचा वापर. भारताचा प्राचीन भूगोल ग्रीक जगाच्या संदर्भात स्पष्ट करतो. सिंधू नदीच्या परिसराचे वर्णन. |
|
मेगास्थनीज (Megasthenes) |
इ.स.पू. 302–288 |
पाटलिपुत्र येथे मौर्य साम्राज्यातील वास्तव्य. ‘Indica’ ग्रंथातून भारताच्या सामाजिक, आर्थिक व प्रशासकीय संरचनेचे मूल्यवान वर्णन. |
|
टॉलेमी (Ptolemy) |
इ.स. 130 |
"Geographike Hyphegesis" या ग्रंथातून भारताचा भूगोल आणि बंदरांची माहिती. भारतीय उपखंडाचा तांत्रिक नकाशा मांडण्याचा प्रयत्न. |
|
प्लिनी (Pliny the Elder) |
इ.स. 77 |
"Natural History" या ग्रंथात भारतातील व्यापार, नैसर्गिक संपत्ती, जहाजे (75 टन), वनस्पती, खनिजे, प्राणी यांचे तपशीलवार वर्णन. भारताला "जगाच्या संपत्तीचे सिंक" असे म्हटले. |
ग्रीक आणि रोमन वृत्तांतांचे ऐतिहासिक महत्त्व
1. भारतीय भूगोलाची समज
ग्रीक लेखकांनी भारताच्या भौगोलिक रचनेचे अचूक निरीक्षण केले. टॉलेमीने भारताच्या किनारपट्टीचा त्रिकोणी आकार अधोरेखित केला, जो सध्याच्या नकाशांशी सुसंगत आहे.
2. राजकीय व प्रशासकीय माहिती
मेगास्थनीजने मौर्य साम्राज्याच्या राजव्यवस्थेचा सविस्तर आढावा घेतला. त्याच्या ‘Indica’ ग्रंथात चंद्रगुप्त मौर्याचे प्रशासन, न्यायव्यवस्था, सामाजिक रचना यांचे महत्त्वपूर्ण विश्लेषण सापडते.
3. सामाजिक जीवनाचे वर्णन
ग्रीक व रोमन लेखकांनी भारतातील सती प्रथा, मुलींची विक्री, विवाहपद्धती, धार्मिक चालीरीती यांचा उल्लेख केला आहे. यामुळे आपण त्या काळच्या समाजाचे वास्तववादी चित्र पाहू शकतो.
4. व्यापार आणि आर्थिक संबंध
प्लिनीने भारत-रोमन व्यापाराचे सविस्तर विश्लेषण केले. त्याने भारतातून मसाले, मौल्यवान रत्ने, कापड, सुवर्ण इ. वस्तू रोममध्ये जात असल्याचा उल्लेख केला आहे. तसेच त्याने हा व्यापार "रोमच्या संपत्तीचा निचरा करणारा" असा मानला आहे.
5. सांस्कृतिक प्रभाव
भारतीय जीवनशैली, वेशभूषा, आहारसंस्कृती, शिक्षणपद्धती यांचे वर्णन त्यांच्या लेखनातून सापडते, जे भारतीय संस्कृतीच्या वैशिष्ट्यांचा जागतिक पातळीवर प्रचार करणारे ठरते.
निष्कर्ष
प्राचीन ग्रीक व रोमन प्रवाशांनी त्यांच्या भारतभेटीतून मिळालेल्या अनुभवांवर आधारित जे लेखन केले, त्यात केवळ निरीक्षण नाही तर विश्लेषणही आहे. त्यांच्या लेखनामुळे भारताचे भूगोल, समाज, अर्थव्यवस्था, व्यापार आणि संस्कृती यांचे पुरावे आपल्याला मिळतात.
भारताचे जे पैलू भारतीय ग्रंथांमध्ये क्वचितच आढळतात, त्यांचा परदेशी लेखकांनी भरभरून उल्लेख केला आहे. म्हणून हे वृत्तांत प्राचीन भारतीय इतिहासाच्या लेखनासाठी अमूल्य स्रोत मानले जातात.
Subscribe Our Channel