प्राचीन भारतातील महत्त्वाचे परकीय प्रवासी

Home / Blog / प्राचीन भारतातील महत्त्वाचे परकीय प्रवासी

प्राचीन भारतातील महत्त्वाचे परकीय प्रवासी

भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस SRIRAMS IAS MARATHI BLOG प्राचीन भारत इतिहास नोट्स

27/05/2025
632

प्राचीन काळात ग्रीस, अरब देश, पश्चिम आशिया आणि चीन येथून अनेक प्रवासी भारतात आले होते. त्यांनी त्यांच्या भारतभेटीबद्दल अनेक नोंदी ठेवलेल्या आहेत. हे प्रवासी कोणत्याही भारतीय राजाचे अनुयायी नसल्यामुळे त्यांच्या नोंदी तुलनेत तटस्थ व वस्तुनिष्ठ मानल्या जातात. अलेक्झांडरच्या आक्रमणामुळे ग्रीक आणि रोमन प्रवाशांना भारतात येण्याचा मार्ग मिळाला. UPSC च्या प्राचीन इतिहासाच्या अभ्यासासाठी हे परकीय प्रवासी आणि त्यांचे लेखन फारच महत्वाचे ठरते.

महत्त्वाचे परकीय प्रवासी

प्रवासी	भारतात येण्याचा कालावधी	भेटीमागील हेतू व पार्श्वभूमी	भारताबाबत केलेली निरीक्षणे व नोंदी	लेखन व योगदान
हेरोडोटस (Herodotus)	इ.स.पू. 5वे शतक	ग्रीक इतिहासकार. भारतात प्रत्यक्ष न आलेला, पण भारताबद्दल अप्रत्यक्ष माहिती दिली.	भारत हा सिंधू नदीकाठी वसलेला देश आहे आणि ती नदी जगाच्या पूर्वेकडील टोकाशी आहे, असा उल्लेख.	‘Histories’ ग्रंथामध्ये "India" या शब्दाचा उल्लेख केलेला आढळतो.
मेगस्थनीज (Megasthenes)	इ.स.पू. 302–298	ग्रीक राजा सेल्यूकसचा राजदूत म्हणून चंद्रगुप्त मौर्याच्या दरबारात आला.	मौर्य साम्राज्याचा प्रशासन, समाजरचना, राजधानी पाटलिपुत्र यांचे विस्तृत वर्णन.	त्याचे ‘Indica’ हे ग्रंथ भारताच्या प्राचीन इतिहासाचे महत्त्वाचे स्रोत मानले जाते.
फाह्यान (Fa-Hien)	इ.स. 405–411	चीनमधून बौद्ध ग्रंथ आणि धार्मिक माहिती मिळवण्यासाठी भारतात आला.	गुप्त काळातील समाजव्यवस्था, बौद्ध धर्माचा प्रभाव, धर्मशाळा व शिक्षणसंस्था यांचे वर्णन.	‘Record of the Buddhist Kingdoms’ हे प्रवासवर्णन लिहिले.
ह्युएन त्सांग (Hiuen Tsang)	इ.स. 630–645	बौद्ध धर्माच्या अभ्यासासाठी भारतात आला. सम्राट हर्षवर्धनाच्या आश्रयाखाली होता.	नालंदा विद्यापीठातील शिक्षण, उत्तर भारतातील प्रशासन, धर्म व समाज यांची सखोल माहिती.	‘Si-Yu-Ki’ (Records of the Western World) हे ग्रंथलेखन केले.
अल्बेरुनी (Alberuni)	इ.स. 1024–1030	महमूद गझनीच्या सोबतीने भारतात आला. हिंदू धर्म, विज्ञान, गणित आणि तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास केला.	भारतीय तत्त्वज्ञान, धर्म, खगोलशास्त्र, गणित, भाषा आणि संस्कृती यांचा सखोल अभ्यास.	‘Kitab-ul-Hind’ हे ग्रंथ भारतावरील सर्वांत सुसंगत मुस्लिम निरीक्षण मानले जाते.
अल मसुदी (Al-Masudi)	इ.स. 957	अरब प्रवासी. भारत व दक्षिण आशियातील व्यापार मार्गांवर निरीक्षण.	भारत-मलक्का व्यापाराचे तपशीलवार वर्णन. समुद्रमार्गांचे महत्त्व सांगितले.	अटलांटिक महासागराला ‘डार्क ग्रीन सी’ म्हटले. त्याचे लेखन भूगोलशास्त्रात उपयुक्त.
मार्को पोलो (Marco Polo)	इ.स. 1292–1294	व्हेनेशियन व्यापारी. चिनी राजदरबारी काम करत असताना भारतात दक्षिणेकडून आला.	रुद्रमादेवीच्या काळातील दक्षिण भारतातील सामाजिक-आर्थिक स्थितीचे वर्णन.	भारतातील व्यापार, धार्मिक स्थळे, चालीरीती यावर आधारित प्रवासवर्णन.
इब्न बतुता (Ibn Battuta)	इ.स. 1333–1347	मोरोक्कोचा मुस्लिम प्रवासी. मोहम्मद बिन तुघलकाच्या दरबारात न्यायाधीश होता.	दिल्ली सल्तनतचा व्यवहार, प्रशासन, सामाजिक जीवनाचे अत्यंत तपशीलवार वर्णन.	‘Rihla’ (प्रवासवृत्तांत) या ग्रंथात भारताच्या मध्ययुगीन समाजाचे चित्रण.
निकोलो कॉन्टी (Nicolo Conti)	इ.स. 1420–1421	इटालियन व्यापारी. भारतातील व्यापारासाठी दक्षिण भारतात फिरला.	विजयनगर साम्राज्याचा विकास, नगररचना, बाजारपेठा, प्रजेसोबतचा व्यवहार.	भारताच्या मध्ययुगीन व्यापारविषयक नोंदींसाठी महत्त्वाचा स्रोत.
अब्दुर रज्जाक (Abdur Razzak)	इ.स. 1443–1444	फारसचा मुत्सद्दी. विजयनगर साम्राज्याच्या वैभवाचे साक्षीदार.	देव राय II च्या दरबारातील भव्यता, समृद्धी, कोझिकोडच्या लोकांबाबत नाराजी.	विजयनगरच्या शिस्तबद्ध प्रशासनावर साक्ष दिलेली.
संग युन (Sungyun)	इ.स. 518	चीनमधील डुनहुआंगचा बौद्ध प्रवासी. धर्मग्रंथ संकलनासाठी भारतात आला.	नालंदा आणि गांधार क्षेत्रातील बौद्ध मठांचे व शैक्षणिक उपक्रमांचे निरीक्षण.	117 महायान बौद्ध ग्रंथ चीनमध्ये घेऊन गेला; सांस्कृतिक आदानप्रदानात मोठे योगदान.

निष्कर्ष

भारत ही एक प्राचीन संस्कृती असलेली भूमी असून जगभरातील प्रवाशांचे आकर्षण केंद्र राहिली आहे. अनेक परकीय प्रवाशांनी त्यांच्या भारतभेटीतून येथे अनुभवलेल्या गोष्टींचे तटस्थ वर्णन केले आहे. या नोंदींमुळे भारतीय इतिहासाचा अभ्यास अधिक वस्तुनिष्ठ आणि सूक्ष्मपणे करता येतो.