मौर्य साम्राज्य आणि त्याची नाणेप्रणाली

30/05/2025
508

मौर्य साम्राज्य हे प्राचीन भारतातील एक अत्यंत प्रभावी, संघटित आणि विस्तृत साम्राज्य होते, ज्याची स्थापना सम्राट चंद्रगुप्त मौर्य यांनी इ.स.पू. 322 च्या सुमारास केली. हे साम्राज्य फक्त लष्करी आणि प्रशासकीयदृष्ट्या बलशाली नव्हते, तर त्याची अर्थव्यवस्था, करप्रणाली आणि नाणेप्रणाली देखील उच्च पातळीवर सुसंघटित होती. मौर्य साम्राज्य हे प्राचीन भारताच्या आर्थिक इतिहासातील एक सुवर्णयुग मानले जाते आणि या युगातील सर्वात वैशिष्ट्यपूर्ण बाब म्हणजे त्यांच्या नाणेप्रणालीची सुसंगत आणि संघटित रचना. मौर्यकालीन नाण्यांमध्ये चांदीच्या करषपण नाण्यांचे वर्चस्व होते, ज्यांचे वजन सुमारे ३.४ ग्रॅम होते आणि त्यावर विशिष्ट पंचचिन्हे उमटवलेली असायची. या चिन्हांमध्ये सूर्य, सहा हातांचे प्रतीक, झाडाभोवती कुंपण, डोंगर आणि इतर धार्मिक व राजकीय प्रतीकांचा समावेश होत असे. कौटिल्यांच्या अर्थशास्त्र ग्रंथात नाणी टाकण्याची प्रक्रिया, राज्याचा त्यावरील नियंत्रण आणि खाजगी टाकणीविरोधी नियम यांचे सविस्तर वर्णन आढळते. त्यात बायमेटॅलिझमचा म्हणजे दोन धातूंवर आधारित चलनप्रणालीचा उल्लेखही मिळतो.

मौर्य काळातील नाण्यांचे प्रकार

कौटिल्य यांनी अर्थशास्त्र ग्रंथात मौर्यकालीन नाण्यांचे चार प्रमुख प्रकार सांगितले आहेत. त्यात सोन्याची नाणी 'सुवर्णरूप', शिशाची नाणी 'सिसरूप', तांब्याची नाणी 'ताम्ररूप' आणि चांदीची नाणी 'रूप्य' या नावांनी ओळखली जात. यावरून स्पष्ट होते की मौर्य साम्राज्याने बहुधातू चलनप्रणाली स्वीकारली होती. चांदी आणि तांब्याच्या नाण्यांचा प्रमुख वापर होत असे.

करषपण नाणे आणि त्याचे वैशिष्ट्य

मौर्य साम्राज्यात मुख्य चलन ‘करषपण’ हे होते. ही नाणी मुख्यतः चांदीपासून बनवलेली असत आणि त्याचे वजन सुमारे 3.4 ग्रॅम इतके होते. ही नाणी मगध जनपदातील पूर्वीच्या चलनपद्धतीचा वारसा घेऊनच तयार झाली होती. मौर्य साम्राज्याने ती अधिक शिस्तबद्ध आणि वैध स्वरूपात प्रस्थापित केली.

करषपण नाण्यांवर विविध पंचचिन्हे उमटवली जात. प्रत्येक नाण्यावर राज्याची वैधता दर्शवणारी चिन्हे असत. यामुळे त्याची खरीखुरी ओळख निश्चित होत असे. पंचचिन्ह पद्धतीत सामान्यतः एक सूर्यचिन्ह, सहा हातांचे चिन्ह (six-armed symbol) आणि तीन इतर प्रतीकात्मक चिन्हांचा समावेश असायचा. काही वेळा नाण्याच्या दुसऱ्या बाजूलाही चिन्ह ठसवले जाई.

पंचचिन्हांकित नाणी

मौर्य नाणी प्राचीन भारतातील पंचचिन्ह पद्धतीचे उत्कृष्ट उदाहरण होते. पंचचिन्ह म्हणजे नाण्यावर उमटवलेली पाच स्वतंत्र चिन्हे. मौर्य नाण्यांवर आढळणारी काही प्रमुख चिन्हे म्हणजे सूर्य, हत्ती, झाडाभोवती कुंपण (tree-in-railing), डोंगराचे चित्रण आणि विविध भूमितीय चिन्हे. यामध्ये सांस्कृतिक, धार्मिक आणि राजकीय प्रतीकांचे दर्शन घडते.
Punch Marked Coins

अर्थशास्त्रातील नियम आणि बंधने

कौटिल्यांच्या अर्थशास्त्र ग्रंथात नाण्यांच्या टाकणीसाठी स्वतंत्र नियमावली होती. नाणी टाकण्याचा अधिकार केवळ राज्याच्या नियंत्रणात असावा असे मानले गेले आहे. खाजगीरित्या नाणी बनवणे हा गंभीर गुन्हा मानला जात असे. तसेच कौटिल्यांनी बायमेटॅलिझम संकल्पना मांडली होती. त्यानुसार एकाच प्रशासकीय यंत्रणेद्वारे तांब्याची आणि चांदीची नाणी एकत्र वापरण्याचा आग्रह होता.

निष्कर्ष

मौर्यकालीन नाणेप्रणाली ही त्या काळातील प्रगत अर्थव्यवस्थेचे स्पष्ट प्रतीक आहे. पंचचिन्हांकित नाणी, विविध धातूंचा वापर, विशिष्ट चिन्ह प्रणाली आणि अर्थशास्त्रात सांगितलेले स्पष्ट नियम हे मौर्य साम्राज्याच्या शिस्तबद्ध आर्थिक धोरणाचे दर्शन घडवतात. ही नाणी केवळ विनिमयाचे साधन नव्हती, तर त्यामागे राज्यशक्ती, संस्कृती आणि नियमनाची एक ठोस चौकट होती. मौर्य साम्राज्याने या माध्यमातून आर्थिक संघटन आणि नियंत्रित प्रशासकीय धोरण यांचा आदर्श घालून दिला.