मेगास्थनीज

भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस SRIRAMS IAS MARATHI BLOG प्राचीन भारत इतिहास नोट्स

28/05/2025
380

मेगास्थनीज हे हेलेनिस्टिक कालखंडातील ग्रीक इतिहासकार, राजदूत आणि प्रवासी होते, जे भारताचे वर्णन करणारे पहिले पाश्चात्य लेखक मानले जातात. त्यांनी लिहिलेले इंडिका हे पुस्तक आज हरवले असले, तरी ग्रीक व लॅटिन लेखकांच्या लिखाणातून त्याचे अनेक अंश आज उपलब्ध आहेत.

मेगास्थनीज कोण होते?

मेगास्थनीज यांचा जन्म अंदाजे इ.स.पू. 350 मध्ये झाला. ते ग्रीक सेनापती सेल्यूकस I निकेटरचे भारतातील राजदूत म्हणून इ.स.पू. 302 ते 288 या कालखंडात भारतात आले. त्यांनी मौर्य सम्राट चंद्रगुप्त मौर्याच्या दरबारी पाटलिपुत्र येथे भेट दिली. भारतात असताना त्यांनी मौर्य साम्राज्याची संस्कृती, समाजरचना, दैनंदिन जीवन, प्रशासन आणि धार्मिक श्रद्धा यांचा अभ्यास करून त्याचे लेखन केले.

मेगास्थनीज यांनी मौर्य साम्राज्याची राजधानी असलेल्या पाटलिपुत्राला भेट दिली. ते पंजाबपर्यंत गेले असावेत, कारण त्यांनी तेथील नद्या आणि भौगोलिक रचना ह्तयांचे पशीलवार वर्णन केलेले आहे. त्यांनी यमुना आणि गंगा नद्यांद्वारे प्रवास करत पाटलिपुत्र गाठले असावे. त्यांच्या निरीक्षणात भारतातील शेतकी, निसर्ग, समाजव्यवस्था, धार्मिक श्रद्धा आणि शासनपद्धतीचा समावेश होता.

इंडिका – भारताचे ग्रीक चित्रण

इंडिका हे मेगास्थनीज यांचे मूलग्रंथ असून आज ते हरवले आहे, मात्र ग्रीक लेखक स्ट्रॅबो, अ‍ॅरियन, डिओडोरस आणि प्लिनी यांनी त्याचे उल्लेख केले आहेत. आधुनिक अभ्यासक ई. ए. श्वानबेक यांनी त्याचे तुकडे गोळा करून जॉन मॅक्रिंडल यांच्या साहाय्याने 1887 मध्ये त्याचे पुन्हा संकलन केले.

इंडिका मध्ये भारताला एक चौकोनी प्रदेश म्हणून वर्णन करण्यात आले आहे, जो दक्षिण व पूर्वेस समुद्राने वेढलेला आहे. भारतातील नद्या, माती, वनस्पती, प्राणी, समाजजीवन, धर्म आणि प्रशासन याबाबतची माहिती इंडिका मध्ये आढळते. त्यांनी सांगितले की, भारतीय लोक त्या काळात भगवान कृष्णाची पूजा करत. त्यांनी भारतात सात जाती (castes) असल्याचा उल्लेख केला, ज्या अंतर्जातीय विवाह आणि वंशपरंपरागत व्यवसायांवर आधारित होत्या.

तथापि, मेगास्थनीज यांची काही निरीक्षणं अल्पविवेकी ठरतात, कारण त्यांनी भारतीय पुराणकथांवर विश्वास ठेवला. ते ग्रीक तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टिकोनातून भारतीय संस्कृतीचे आदर्शीकरण करत होते.

इंडिकामधील भारताचे चित्र

इंडिका मध्ये मेगास्थनीज यांनी मौर्य साम्राज्याच्या काळातील समृद्ध भारताचे चित्र उभे केले आहे. त्यांनी सांगितले की भारतात सोनं, चांदी, तांबे आणि लोह प्रचुर प्रमाणात आहे. भारतीय मैदानं अत्यंत सुपीक आहेत, आणि सिंचनासाठी विविध पद्धती वापरल्या जातात. मुख्य पीक म्हणजे तांदूळ, बाजरी, 'बॉस्पोरस' नावाचे एक पीक, धान्य आणि डाळी. ते म्हणतात की भारतात दुष्काळ होत नाहीत.

इंडिका मध्ये गंगारिडाई प्रदेशाचा आणि त्याच्या मोठ्या हत्ती सैन्याचा उल्लेख आहे, ज्यामुळे तो प्रदेश कोणत्याही परकीय सम्राटासाठी अजेय होता. मेगास्थनीज यांनी भारताची सांस्कृतिक समृद्धता आणि विविधतेवरही प्रकाश टाकला आहे. त्यांच्या म्हणण्यानुसार भारतात परकीय वसाहती नव्हत्या, आणि भारतीयांनी भारताबाहेर वसाहती स्थापन केल्या नव्हत्या.

निष्कर्ष

इ.स.पू. 302 साली मेगास्थनीज हे ग्रीक सेनापती सेल्यूकस यांच्याकडून भारतात राजदूत म्हणून आले होते आणि सम्राट चंद्रगुप्त मौर्याच्या दरबारात सहभागी झाले होते. आधुनिक इतिहासतज्ज्ञ ई. ए. श्वानबेक, बी. सी. जे. टिमर आणि ट्रूजडेल ब्राऊन यांनी मेगास्थनीज यांना एक अचूक आणि विश्वासार्ह ऐतिहासिक स्रोत मानले आहे.