टार्डिग्रेड्स (Tardigrades) : अंतराळात टिकणारे सूक्ष्म जीव
आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकावर (ISS) अंतराळवीरांकडून करण्यात येणाऱ्या शास्त्रीय प्रयोगांपैकी एक प्रयोग टार्डिग्रेड्सच्या अंतराळातील पुनरुज्जीवन, अस्तित्व आणि प्रजननक्षमतेवर आधारित असेल.
टार्डिग्रेड्सविषयी माहिती
- सामान्य नाव: टार्डिग्रेड्सना "वॉटर बेअर्स" (पाण्यातील अस्वल) असेही म्हणतात. हे अत्यंत कणखर आणि जलचर जीव असून त्यांचे अस्तित्व सुमारे ६० कोटी वर्षांपासून पृथ्वीवर आहे.
- नावाची उगम: हे प्राणी आठ पायांनी चालणाऱ्या अस्वलासारखे दिसतात आणि त्यांच्या तोंडातून एक जिभेसारखा अवयव पुढे येतो, यावरून त्यांचे नाव पडले.
- शोध: १७७३ मध्ये जर्मन प्राणिशास्त्रज्ञ जोहान ऑगस्ट एफ्राइम गोएझे यांनी टार्डिग्रेड्सचा शोध लावला.
- आकार आणि रचना: पूर्ण वाढ झालेला टार्डिग्रेड सुमारे ५ मिमी लांब असतो. त्याला चार जोड्या पायांमध्ये प्रत्येक पायावर ४–६ नखं असतात. हे सूक्ष्म जीव फक्त सूक्ष्मदर्शकाखालीच दिसतात.
- अन्न सवयी: हे प्राणी वनस्पतींच्या पेशी, शैवाळं आणि लहान अपृष्ठवंशी जीवांवर उपजीविका करतात.
- प्रसार व अधिवास: टार्डिग्रेड्स संपूर्ण पृथ्वीवर आढळतात – उंच पर्वतरांगा ते खोल समुद्रापर्यंत. त्यांचा सर्वाधिक आढळ शेंव्या आणि लाइकेनवरील पाण्याच्या पातळ थरांमध्ये होतो, त्यामुळे त्यांना "मॉस पिग्लेट्स" (शेंवेतले डुकरू) असेही म्हटले जाते.
टार्डिग्रेड्सचे शास्त्रीय महत्त्व
- अत्यंत टिकाऊ जीव: टार्डिग्रेड्स हे सर्वाधिक टिकाऊ जीवांपैकी एक आहेत. ते बाह्य अंतराळासारख्या अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीतही जिवंत राहू शकतात.
- क्रिप्टोबायोसिस (Cryptobiosis): त्यांच्या या विलक्षण टिकाऊपणाचे मुख्य कारण म्हणजे क्रिप्टोबायोसिस – पर्यावरणीय ताणाखाली ते स्वतःचा चयापचय जवळपास शून्यावर आणतात, त्यामुळे ते दीर्घकाळ जिवंत राहू शकतात.
- अ‍ॅनहायड्रोबायोसिस (Anhydrobiosis): या अवस्थेत ते आपल्या चयापचयात ०.०१% पेक्षाही कमी क्रियाशीलता ठेवतात व शरीरातील पाणी ९५% पेक्षा अधिक कमी करतात.
- टन अवस्था (Tun State): वरील दोन्ही अवस्थांमुळे "टन" नावाची एक संकुचित आणि टिकाऊ अवस्था तयार होते. या अवस्थेत टार्डिग्रेड्स अत्यंत उच्च तापमान, दाब, विकिरण व दुष्काळातही जगतात.
- विशिष्ट प्रथिनांचे निर्माण: हे जीव CAHS (Cytoplasmic Abundant Heat Soluble) प्रथिने तयार करतात, जी त्यांच्या पेशींमध्ये जेलसारखे स्वरूप तयार करून त्यांचे संरक्षण करतात.
भविष्यातील संभाव्य उपयोग:
टार्डिग्रेड्सच्या टिकाऊपणाच्या अभ्यासातून विविध शास्त्रीय वापर संभवतात —
- धोकादायक हवामानातही तग धरणाऱ्या पिकांचे उत्पादन,
- अत्याधुनिक सनस्क्रीन तयार करणे,
- मानवी ऊती व अवयवांचे जतन आणि प्रत्यारोपणासाठी संरक्षण.
Subscribe Our Channel