नैतिकता: संकल्पना, घटक आणि समाजातील महत्त्व
भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस SRIRAMS IAS MARATHI BLOG प्राचीन भारत इतिहास नोट्स
Home / Blog / नैतिकता: संकल्पना, घटक आणि समाजातील महत्त्व
नैतिकता ही समाजाने स्वतःसाठी स्वीकारलेली मानव आचरणाची एक चौकट आहे. ही अशी नियमावली आहे जी सामाजिक व्यवहारांमध्ये योग्य वर्तन ठरवते. यामध्ये काय करावे (dos) आणि काय करू नये (don’ts) याचे संकेत असतात. हे संकेत प्रत्येक समाजाच्या संस्कृतीनुसार वेगवेगळे असू शकतात. उदाहरणार्थ, काही खेड्यांमध्ये चेहऱ्यावर पदर घेणे अनिवार्य मानले जाते, तर मेट्रो शहरांमध्ये हे अनैतिक मानले जात नाही.
नैतिकतेशी संबंधित संकल्पना
1. स्वतःतच उद्दिष्ट (End-in-itself): नैतिकतेचे पालन हे एखाद्या बाह्य लाभासाठी न करता अंतःकरणातून केले जाते. अशा कृतीतून व्यक्तीला आत्मसंतोष आणि मानसिक समाधान मिळते.
उदाहरण:
- रक्तदान करताना आपण कुणाला तरी मदत करतो, परंतु त्यातून मिळणारा समाधानाचा भाव हा नैतिक मूल्यांचा कळस असतो.
- कुणालाही न सांगता सार्वजनिक ठिकाणी पडलेली प्लास्टिक उचलणं हे नैतिक कृतीचं उत्तम उदाहरण ठरते.
2. परिणाम (Consequences): नैतिक कृतींचे सामाजिक आणि वैयक्तिक पातळीवर सकारात्मक परिणाम दिसून येतात. अशा कृती समाजात विश्वास, सुसंवाद आणि सहकार्य निर्माण करतात.
उदाहरण:
- जर एखादा अधिकाऱ्याने प्रामाणिकपणे काम केलं, तर त्या विभागाची कार्यक्षमता वाढते आणि लोकांचा सरकारी यंत्रणांवर विश्वास बसतो.
- महात्मा गांधींनी सातत्याने सत्य आणि अहिंसा या नैतिक तत्वांचे पालन केल्यामुळे भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीला जगभरात आदर्श स्थान मिळाले.
3. घटक (Determinants): नैतिकतेचे ठराविक घटक समाजात तिची रचना ठरवतात. हे घटक व्यक्तीच्या कृतींवर प्रभाव टाकतात.
मुख्य घटक:
- विवेकबुद्धी (Conscience)
- कुटुंब आणि संस्कार
- शिक्षण व शिक्षकांचे मार्गदर्शन
- राजकीय व सामाजिक वातावरण
- आर्थिक ताणतणाव आणि कार्यदबाव
उदाहरण:
- एका गरीब मुलाला पुस्तके देणाऱ्या शिक्षकाची प्रेरणा ही त्याच्या नैतिक जाणीवेवर आधारलेली असते.
4. नीती किंवा धर्म नव्हे (Not morals or religion): नैतिकता ही धर्म किंवा व्यक्तिनिष्ठ नीतीपेक्षा वेगळी असते. नीती ही वैयक्तिक मूल्यांवर आधारित असते, तर नैतिकता ही सामाजिक व्यवहारासाठी असते.
उदाहरण:
- काही धर्मांमध्ये विशिष्ट आहार निषिद्ध मानला जातो, पण सार्वजनिक स्थळी कोणतेही अन्न खाणे नैतिकदृष्ट्या अयोग्य ठरत नाही.
- समलैंगिक संबंध काही व्यक्तींना नैतिकदृष्ट्या स्वीकारार्ह वाटतात, तर काही समाजांमध्ये हे अद्याप अनीतिक मानले जाते.
5. नैतिक सार्वत्रिकता व सापेक्षता (Absolutism and Relativism): काही नैतिक मूल्ये सर्वसमावेशक असतात. उदा. खोटं बोलणं, हिंसा, भ्रष्टाचार हे सर्वत्र अनीतिक मानले जातात.
नैतिक सापेक्षता (Ethical Relativism):
- नैतिकतेचे निकष स्थान, काळ, संस्कृती व परिस्थितीनुसार बदलू शकतात.
उदाहरण:
- काही देशांमध्ये मृत्यूदंड नैतिक मानला जातो, तर काही देशांत तो अनैतिक मानून रद्द करण्यात आला आहे.
नैतिकता, मूल्ये आणि नीती यांचा संबंध
- मूल्ये (Values) ही आपल्याला काय महत्त्वाचे वाटते ते दर्शवतात – जसे प्रामाणिकपणा, सहानुभूती, जबाबदारी.
- नीती (Morals) म्हणजे व्यक्तीच्या वर्तनावर प्रभाव टाकणारी नैतिक विचारधारा, जी मूल्यांवर आधारित असते.
- नैतिकता (Ethics) म्हणजे ह्या मूल्यांवर आधारित एक सामाजिक चौकट, जी सार्वजनिक जीवनातील वर्तनासाठी मार्गदर्शक असते.
नैतिकता म्हणजे समाजाने मान्य केलेली मूल्यांवर आधारित वर्तनसंहिता असून ती व्यक्ती, संस्था आणि संपूर्ण समाज यांचं नैतिक आराखड्याप्रमाणे वागणं अपेक्षित करते. मूल्य, नीती आणि नैतिकता यांचा समन्वय झाला तरच एक सुसंस्कृत, सुसंवादी आणि शांततामय समाज निर्माण होऊ शकतो. आजच्या गुंतागुंतीच्या जागतिक समाजात नैतिकतेचा आग्रह ही काळाची गरज बनली आहे.
Subscribe Our Channel