भारतीय मृद्भांडकला : इतिहास, परंपरा आणि सांस्कृतिक महत्त्व

Home / Blog / भारतीय मृद्भांडकला : इतिहास, परंपरा आणि सांस्कृतिक महत्त्व

भारतीय मृद्भांडकला : इतिहास, परंपरा आणि सांस्कृतिक महत्त्व

02/06/2025
595

भारतात मातीची भांडी ही केवळ दैनंदिन उपयोगाची साधने नव्हे, तर ती भारताच्या प्राचीन संस्कृतीची एक अमूल्य साक्ष आहेत. ही कला उपजीविकेचे साधन तर आहेच, पण त्याचबरोबर ती आपल्या सामाजिक, सांस्कृतिक व तांत्रिक प्रगतीचाही आरसा ठरते. भारतात मातीची भांडी बनवण्याची परंपरा लाखो वर्षांपासून सुरू आहे आणि आजही अनेक भागांत ती जीवंत आहे.

भारतामधील मृद्भांडकलेचा कालानुक्रमिक विकास

भारताची मृद्भांडकला (Pottery Art) ही केवळ उपयुक्त वस्तूंची निर्मिती नसून, ती देशाच्या सांस्कृतिक, तांत्रिक व सामाजिक प्रगतीचा आरसा आहे. विविध ऐतिहासिक कालखंडांमध्ये ही कला बदलत गेली, विकसित होत गेली आणि तिच्यामध्ये सौंदर्यशास्त्र, श्रद्धा, शिल्पकला यांचा सुंदर मिलाफ दिसून येतो.

१. नवपाषाण युग (इ.स.पू. सुमारे १०,००० वर्षांपूर्वी)

या युगातच भारतात प्रथम मृद्भांडकलेचा प्रारंभ झाला.
सुरुवातीला मातीची भांडी हातानेच तयार केली जात होती.
नंतरच्या काळात पायाने चालवला जाणारा चाक (Potter’s Wheel) वापरात आला, ज्यामुळे भांड्यांची अधिक नितळ, गोलसर आणि सुबक निर्मिती शक्य झाली.
ही भांडी मुख्यतः धान्य, पाणी किंवा अन्न साठवण्यासाठी वापरली जात.
यामध्ये साधेपणा, उपयोगिता आणि नैसर्गिक सौंदर्य यांचे दर्शन घडते.

२. ताम्रपाषाण युग (इ.स.पू. ४५०० - २०००)

या कालखंडात मृद्भांडांची विविध पारंपरिक शैली उदयास आल्या, ज्या पुढील काळातील संस्कृतींचा पाया ठरल्या.

काळी व लाल रंगाची भांडी (Black and Red Ware) – ही भांडी चुलीच्या आगीत अर्धवट भाजून तयार केली जात. त्यातून दोन रंगांची वैशिष्ट्यपूर्ण झळाळी दिसते.
Black-on-Red Ware – लालसर पार्श्वभूमीवर काळ्या रंगाने नक्षीदार चित्रे काढलेली असत.
ओकऱ्या रंगाची भांडी (Ochre Coloured Pottery – OCP) – ही भांडी उग्र तपकिरी-ओकऱ्या रंगाची असून उत्तर भारतातील गंगायमुना दरीत आढळतात.

३. सिंधू संस्कृती (इ.स.पू. ३३०० - १५००)

सिंधू सभ्यतेतील मृद्भांडकला ही प्रगत तंत्रज्ञान, सौंदर्य आणि शिस्तबद्ध उत्पादनपद्धतीचे उदाहरण मानली जाते.

भांडी चाकावर तयार केली जात आणि उच्च तापमानात भाजली जात.
अनेक भांड्यांवर सुंदर नक्षीकाम, रंगकाम व रूपशिल्प दिसून येते.
प्रमुख प्रकार:
- गुळगुळीत व पालिश केलेली भांडी – अन्न व द्रव्य साठवण्यासाठी.
- Harappan Burial Pottery – अंत्यविधीसाठी वापरली जाणारी विशेष भांडी.
- पांढरी नक्षी असलेली काळसर भांडी
- Painted Grey Ware (PGW) – नंतरच्या संक्रमण काळात उदयास आलेली शैली.

या काळातील भांडी संपूर्ण सिंधू क्षेत्रभर समान प्रकारात आढळतात, यावरून केद्रित उत्पादन व व्यापारी वितरणव्यवस्था असल्याचे निदर्शनास येते.

४. वैदिक काळ (इ.स.पू. १५०० - ५००)

Painted Grey Ware (PGW) ही शैली लोहयुगीन आर्यांशी संबंधित आहे. ही भांडी सूक्ष्म राखाडी रंगाची असून त्यावर गडद राखाडी किंवा काळ्या रंगात नक्षी असते.
Northern Black Polished Ware (NBPW) – ही भांडी विशेषतः गुळगुळीत, काळसर पालिशयुक्त असतात आणि लोहयुगीन नगरसंस्कृतीचा विकास दर्शवतात.
दक्षिण भारतातील मृद्भांडपरंपरा: केरळ आणि तामिळनाडूमधील उत्खननांतून स्वतंत्र मृद्भांड शैलींचे पुरावे सापडतात, ज्यात स्थानीयता व वैशिष्ट्यपूर्णता आहे.

५. मौर्य काळ (इ.स.पू. ३२१ - १८५)

या काळात मृद्भांडकला राजकीय उन्नती व शहरीकरणाच्या बरोबरीने विकसित झाली.
NBPW ही शैली अत्यंत प्रगत, गडद रंगाची आणि गुळगुळीत चमकदार पालिश असलेली होती.
ही भांडी दरबारातील वापर, धार्मिक विधी व सजावटीसाठीही वापरली जात.

६. कुषाण काळ (इ.स. १ ते ४ थे शतक)

बंगाल व उत्तर भारतात मध्य आशियाई प्रभावाने प्रेरित मृद्भांड शैली उदयास आली.
प्रमुख वैशिष्ट्ये:
- तपकिरी पालिश केलेली भांडी
- ठसे मारून सजवलेली लाल मातीची भांडी
- दाट मातीपासून तयार केलेली मजबूत, सौंदर्यपूर्ण भांडी

यामध्ये गंधार शैलीचा प्रभाव, बौद्ध कला व व्यापारी संबंधांचे संकेत दिसून येतात.

७. गुप्त काळ (इ.स. ४ ते ५ वे शतक)

या काळात मृद्भांडकला अधिक प्रादेशिक विविधतेने भरलेली होती.
अहिच्छत्र, राजगढ, बसर येथील भांडी अत्यंत परिपक्वतेचे उदाहरण आहेत.
लाल मातीची भांडी ही प्रमुख वैशिष्ट्य – हिचा वापर रोजच्या उपयोगासाठी आणि पूजाविधीत झाला जात असे.

८. तुर्क-मोगल व राजपूत काळ (इ.स. १२ वे शतक व पुढे)

या काळात पर्शियन व तुर्की प्रभाव भारतीय मृद्भांडकलेत मिसळले.
रंगीत नक्षीकाम, चमकदार पालिश आणि सौंदर्यदृष्टिकोनातून रचना या वैशिष्ट्यपूर्ण ठरल्या.
जयपूरची Blue Pottery (निळी भांडी) – मोगल व भारतीय शिल्पकलेचा सुंदर संगम.
गुजरात व महाराष्ट्रातील काही भागांतही रंगीत नक्षीकाम असलेली भांडी तयार होऊ लागली.

९. आधुनिक काळातील मृद्भांड परंपरा

आजही भारताच्या विविध प्रांतांमध्ये पारंपरिक मृद्भांडकलेचा शाश्वत वारसा जिवंत आहे.

गुजरात – खावडा भांडी: पारंपरिक आदिवासी शैलीची भांडी, जिच्यावर हस्तचित्रांकित रचना असते.
मणिपूर – काळी मातीची भांडी: नैसर्गिक घटकांपासून तयार होणारी पारंपरिक सुंदर भांडी.
उत्तर प्रदेश व पश्चिम बंगाल – टेराकोटा भांडी: मातीतून सुंदर मूर्ती व उपयोगी भांडी तयार केली जातात.
जयपूर – निळी भांडी (Blue Pottery): सौंदर्यदृष्टिकोनातून जगप्रसिद्ध. ही भांडी केवळ सौंदर्यवर्धक नसून त्यामागे शेकडो वर्षांचा कौशल्यपूर्ण सांस्कृतिक वारसा, दृष्टी आणि तांत्रिक परंपरा दडलेली असते.

निष्कर्ष:

भारताची मृद्भांडकला ही काळाच्या ओघात सातत्याने विकसित होत राहिलेली, सांस्कृतिक अभिव्यक्तीची आणि तांत्रिक प्रगतीची साक्ष आहे. ती केवळ ऐतिहासिक पुरावा नसून, भारतीय समाजाची सौंदर्यदृष्टी, श्रद्धा, आणि शाश्वत कौशल्य परंपरेचा साक्षीदार आहे.