भारतीय मृद्भांडकला : इतिहास, परंपरा आणि सांस्कृतिक महत्त्व

02/06/2025
528

भारतात मातीची भांडी ही केवळ दैनंदिन उपयोगाची साधने नव्हे, तर ती भारताच्या प्राचीन संस्कृतीची एक अमूल्य साक्ष आहेत. ही कला उपजीविकेचे साधन तर आहेच, पण त्याचबरोबर ती आपल्या सामाजिक, सांस्कृतिक व तांत्रिक प्रगतीचाही आरसा ठरते. भारतात मातीची भांडी बनवण्याची परंपरा लाखो वर्षांपासून सुरू आहे आणि आजही अनेक भागांत ती जीवंत आहे.

भारतामधील मृद्भांडकलेचा कालानुक्रमिक विकास

भारताची मृद्भांडकला (Pottery Art) ही केवळ उपयुक्त वस्तूंची निर्मिती नसून, ती देशाच्या सांस्कृतिक, तांत्रिक व सामाजिक प्रगतीचा आरसा आहे. विविध ऐतिहासिक कालखंडांमध्ये ही कला बदलत गेली, विकसित होत गेली आणि तिच्यामध्ये सौंदर्यशास्त्र, श्रद्धा, शिल्पकला यांचा सुंदर मिलाफ दिसून येतो.

१. नवपाषाण युग (इ.स.पू. सुमारे १०,००० वर्षांपूर्वी)

२. ताम्रपाषाण युग (इ.स.पू. ४५०० - २०००)

या कालखंडात मृद्भांडांची विविध पारंपरिक शैली उदयास आल्या, ज्या पुढील काळातील संस्कृतींचा पाया ठरल्या.

३. सिंधू संस्कृती (इ.स.पू. ३३०० - १५००)

सिंधू सभ्यतेतील मृद्भांडकला ही प्रगत तंत्रज्ञान, सौंदर्य आणि शिस्तबद्ध उत्पादनपद्धतीचे उदाहरण मानली जाते.

या काळातील भांडी संपूर्ण सिंधू क्षेत्रभर समान प्रकारात आढळतात, यावरून केद्रित उत्पादन व व्यापारी वितरणव्यवस्था असल्याचे निदर्शनास येते.

४. वैदिक काळ (इ.स.पू. १५०० - ५००)

५. मौर्य काळ (इ.स.पू. ३२१ - १८५)

६. कुषाण काळ (इ.स. १ ते ४ थे शतक)

यामध्ये गंधार शैलीचा प्रभाव, बौद्ध कला व व्यापारी संबंधांचे संकेत दिसून येतात.

७. गुप्त काळ (इ.स. ४ ते ५ वे शतक)

८. तुर्क-मोगल व राजपूत काळ (इ.स. १२ वे शतक व पुढे)

९. आधुनिक काळातील मृद्भांड परंपरा

आजही भारताच्या विविध प्रांतांमध्ये पारंपरिक मृद्भांडकलेचा शाश्वत वारसा जिवंत आहे.

निष्कर्ष:

भारताची मृद्भांडकला ही काळाच्या ओघात सातत्याने विकसित होत राहिलेली, सांस्कृतिक अभिव्यक्तीची आणि तांत्रिक प्रगतीची साक्ष आहे. ती केवळ ऐतिहासिक पुरावा नसून, भारतीय समाजाची सौंदर्यदृष्टी, श्रद्धा, आणि शाश्वत कौशल्य परंपरेचा साक्षीदार आहे.