नीतीमूल्ये(Morals)
भारतीय राज्यव्यवस्था नोट्स चालू घडामोडी आंतरराष्ट्रीय संबंध (IR) महत्त्वाचे रिपोर्ट्स आणि इंडेक्सेस पर्यावरणशास्र नोटस नीतिशास्त्र नोटस SRIRAMS IAS MARATHI BLOG प्राचीन भारत इतिहास नोट्स
Home / Blog / नीतीमूल्ये(Morals)
मानवी जीवनातील मूल्यप्रणाली ही केवळ सामाजिक चौकटीत मर्यादित नसून, ती व्यक्तीच्या अंतःकरणातील नैतिक संहितेने घडवली जाते. ‘नीतीमूल्ये’ ही अशीच एक वैयक्तिक आणि नैतिक संकल्पना आहे, जी योग्य-अयोग्य, चांगले-वाईट याचा निर्णय घेण्यासाठी व्यक्तीला अंतर्गत मार्गदर्शन करते. नीतीमूल्ये म्हणजे एखाद्या व्यक्तीने स्वतःच्या अनुभव, चारित्र्य, विवेकबुद्धी आणि विचारधारेच्या आधारे स्वीकारलेली जीवनातील नैतिक तत्त्वे.
समाजाचे नैतिक मानदंड आणि व्यक्तीचे नैतिक दृष्टिकोन यांच्यात बरेचदा भेद असतो. उदाहरणार्थ, समाज एखाद्या गोष्टीला अनैतिक म्हणत असला, तरी एखादी व्यक्ती ती गोष्ट नैतिक म्हणून मान्य करू शकते. अशा परिस्थितीत नीतीमूल्ये ही अत्यंत व्यक्तिगत आणि परिवर्तनशील संकल्पना ठरते. त्यामुळेच, नीतीमूल्यांचे स्वरूप, वैशिष्ट्ये आणि मूल्ये व नीतीमूल्यांतील सूक्ष्म फरक समजून घेणे महत्त्वाचे ठरते – विशेषतः प्रशासनिक सेवा, कायदा, समाजशास्त्र, आणि नैतिकशास्त्र यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये.
या लेखामध्ये आपण नीतीमूल्यांची संकल्पना, त्यांचे वैशिष्ट्य, समाजातील भूमिका आणि मूल्ये व नीतीमूल्यांमधील स्पष्ट भेद समजावून घेणार आहोत. UPSC/MPSC च्या ‘नीतिशास्त्र, सचोटी आणि अभियोग्यता’ (GS Paper-IV) या घटकासाठीही ही माहिती अत्यंत उपयुक्त ठरेल.
नीतीमूल्ये(Morals) म्हणजे काय?
नीतीमूल्ये म्हणजे व्यक्तीने स्वीकारलेली अशी तत्त्वे किंवा मानदंड असतात, जी योग्य आणि अयोग्य वर्तनाचे मार्गदर्शन करतात. हे नैतिक तत्त्वज्ञान केवळ समाजाने स्वीकारलेल्या वर्तनावर आधारित नसते, तर मुख्यत्वे व्यक्तीच्या स्वतःच्या अनुभव, सद्सद्विवेकबुद्धी (conscience), मनोवृत्ती आणि चारित्र्यावर आधारित असते.
उदाहरणार्थ, समलैंगिकता काही समाजांमध्ये अनैतिक मानली जाऊ शकते, पण एखाद्या व्यक्तीच्या दृष्टीने ती नैतिक आणि स्वीकारार्ह वाटू शकते. यावरून स्पष्ट होते की नीतीमूल्ये ही अत्यंत वैयक्तिक (individualistic) संकल्पना आहे.
नीतीमूल्यांची वैशिष्ट्ये:
- वैयक्तिकता (Individualism): नीतीमूल्ये ही व्यक्तीच्या अंतःकरणातून, बालपणातील संस्कारांतून, मानसिक जडणघडणीतून निर्माण होतात. त्यामुळे ती एकसारखी नसून व्यक्तीनिहाय बदलतात.
- नैतिक वृत्ती (Moral Attitudes): व्यक्तीची नीतीमूल्ये त्याच्या नैतिक दृष्टिकोनाची (attitude) निर्मिती करतात. उदाहरणार्थ, उजव्या विचारसरणीचा (right-wing) असलेला व्यक्ती उजव्या धोरणांकडे नैतिकदृष्ट्या अनुकूलपणे पाहतो.
- विविधता (Diversity): नीतीमूल्यांमध्ये व्यक्ती आणि समाज यांनुसार मोठ्या प्रमाणावर फरक असतो. उदाहरणार्थ, मृत्युदंडाविषयीच्या धारणा काही समाजांत संपूर्ण नाकारल्या जातात, तर काही समाजांत 'रेरेस्ट ऑफ द रेअर' प्रकरणात तो योग्य मानला जातो.
- परिवर्तनशीलता (Dynamism): नीतीमूल्ये एकदा ठरली तरी ती स्थिर राहत नाहीत. नवीन माहिती, जीवनशैली, संस्कृती यांच्या संपर्कातून ती बदलू शकतात. उदाहरणार्थ, एकेकाळी अमली पदार्थांचा वापर गुन्हा मानला जात असे, पण आता अनेक ठिकाणी त्याकडे एक आजार म्हणून पाहिले जाते आणि उपचारांची गरज म्हणून त्याचा विचार होतो.
मूल्ये आणि नीतीमूल्ये यामधील फरक (Difference between Values and Morals):
|
पहलू |
मूल्ये (Values) |
नीतीमूल्ये (Morals) |
|
परिभाषा |
जीवनातील महत्त्वाच्या बाबींबद्दलची व्यापक धारणा |
योग्य आणि अयोग्य याबद्दलची नैतिक तत्त्वे |
|
उगम |
कुटुंब, समाज, शिक्षण, अनुभव |
धर्म, नैतिकता, अंतःकरण, तत्त्वज्ञान |
|
व्याप्ती |
विस्तृत – एकूण वर्तन आणि निर्णय यांना प्रभावित करते |
संकुचित – विशिष्ट वर्तनातील नैतिक बाजूंवर लक्ष |
|
वापर |
निवडी, प्राधान्ये, वर्तन निश्चित करते |
नैतिक वर्तन आणि सामाजिक जबाबदाऱ्या ठरवते |
|
लवचिकता |
व्यक्तीगणिक आणि सांस्कृतिक फरकाने बदलू शकते |
तुलनेने अधिक स्थिर, पण परिस्थितीनुसार बदलू शकते |
निष्कर्ष:
नीतीमूल्ये ही प्रत्येक व्यक्तीच्या अंतर्मनातील एक नैतिक संहिताच असते. ती मूल्यांपेक्षा अधिक नैतिकदृष्ट्या बंधनकारक असते. आधुनिक काळात जशी मूल्यव्यवस्था वेगाने बदलते आहे, तशीच नीतीमूल्येही नव्या अनुभवांनी आणि ज्ञानाने अधिक विकसित होत आहेत.
Subscribe Our Channel