Home / Blog / क्लॉडियस टॉलेमी (Claudius Ptolemaeus) / टॉलेमी(Ptolemy)
क्लॉडियस टॉलेमी (Claudius Ptolemaeus) हा दुसऱ्या शतकातील (इ.स. 90–168) एक प्राचीन रोमन नागरिक होता, जो अलेक्झांद्रिया (इजिप्त) येथे राहत होता. ग्रीक भाषेतील त्याचे साहित्य हे त्या काळातील शास्त्रीय ज्ञानाचे उच्चतम उदाहरण मानले जाते. तो केवळ खगोलशास्त्रज्ञ नव्हता, तर गणितज्ञ, भूगोलतज्ज्ञ, ज्योतिष, काव्यकार आणि संगीततज्ज्ञ देखील होता.
टॉलेमीने सुमारे १२ शास्त्रीय ग्रंथ लिहिले, ज्यांपैकी तीन विशेष महत्त्वाचे मानले जातात:
मूळ नाव ‘Mathematical Treatise’ असलेला हा ग्रंथ नंतर Almagest या नावाने प्रसिद्ध झाला. या ग्रंथात त्याने भूकेन्द्रीय विश्वमॉडेल मांडले (geocentric model), ज्या अनुसार पृथ्वी विश्वाच्या केंद्रस्थानी आहे. हे मॉडेल अनेक शतकांपर्यंत बायझंटाईन, इस्लामिक आणि युरोपीय जगतात मान्यताप्राप्त होते.
Geographike Hyphegesis म्हणजेच “Guide to Geography” या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या ग्रंथात त्याने त्या काळातील ज्ञात जगाचे (Greco-Roman world) भौगोलिक चित्रण केले आहे. या ग्रंथात त्याने ८,००० हून अधिक ठिकाणांचे निर्देशांक (latitude आणि longitude) दिले आहेत.
हा ग्रंथ ज्योतिषशास्त्रावर आधारित असून त्यात टॉलेमीने ग्रहांचे प्रभाव, राशी व मानवी जीवनावरील प्रभाव यांचे विवेचन केले आहे. यालाच ग्रीक भाषेत Apotelesmatika आणि लॅटिनमध्ये Quadripartite असेही म्हटले जाते.
टॉलेमीने आपल्या Geography ग्रंथात भारताबाबत अनेक निरीक्षणे नोंदवली आहेत. त्याच्या मतानुसार भारताचा प्रमुख भूप्रदेश म्हणजे दोन किनाऱ्यांमध्ये आलेला अंशकोन (acute angle) आहे, जो सिंधू नदीच्या मुखापासून गंगा नदीच्या मुखापर्यंत एक सरळ रेषेत आहे.
टॉलेमीच्या भूगोलशास्त्राचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याने केवळ नकाशे बनवले नाहीत, तर नकाशे बनविण्याचे तत्त्वज्ञान आणि पद्धती विकसित केल्या:
टॉलेमीने फक्त नकाशे तयार केले नाहीत, तर आधुनिक नकाशा विज्ञानाची मूलभूत तत्त्वे मांडली.
टॉलेमीने भूकेन्द्रित विश्वसिद्धांत (Geocentric Model) मांडला, ज्यात पृथ्वी विश्वाच्या केंद्रस्थानी असल्याचे प्रतिपादन होते. त्याच्या या विचारसरणीचा प्रभाव खगोलशास्त्रावर तब्बल १४०० वर्षे राहिला.
क्लॉडियस टॉलेमी हा प्राचीन रोममधील एक बहुआयामी विद्वान होता. अलेक्झांद्रियामध्ये वास्तव करून त्याने ग्रीक भाषेत आपले शास्त्रीय ग्रंथ लिहिले. त्याचे कार्य ही ग्रीक-रोमन जगाची ज्ञानपरंपरा होती आणि त्याचा प्रभाव मध्ययुगीन इस्लामिक व युरोपीय जगतावर दीर्घकाळ टिकून राहिला.
त्याच्या भूकेन्द्रीय विश्वमॉडेलने खगोलशास्त्रात क्रांती घडवून आणली, तर भूगोलशास्त्रात त्याच्या नकाशांमागील सैद्धांतिक योगदान आजही आदर्श मानले जाते. त्याच्या कार्यामुळे प्राचीन भारताच्या भूगोलाची माहिती जगापर्यंत पोहोचली.
Subscribe Our Channel