प्लिनी (गायस प्लिनीअस सेकुंडस) (Gaius Plinius Secundus (AD 23/24 – 79))
गायस प्लिनीअस सेकुंडस (इ.स. 23/24 – 79) हा प्राचीन रोमन लेखक, नैसर्गिक तत्त्वज्ञ, नौदल व सैन्य अधिकारी होता. तो सम्राट वेस्पेशियनचा निकटवर्ती मित्र होता. त्याने लिहिलेलं "नॅचरलिस हिस्टोरिया" (Naturalis Historia) हे ग्रंथरूप ज्ञानकोशाचं प्रारूप ठरलं, ज्यावर पुढील काळात अनेक विश्वकोश आधारित झाले.
प्लिनीचे जीवन व कार्य
- प्लिनीचा जन्म इ.स. 23 किंवा 24 मध्ये झाला असावा, याचा निष्कर्ष इ.स. 79 मध्ये घडलेल्या वेसुव्हिअस ज्वालामुखीच्या उद्रेकात झालेल्या मृत्यूवरून काढला जातो. त्याचा पुतण्या म्हणतो की तो ५६व्या वर्षी मरण पावला.
- सम्राट नीरोच्या कारकिर्दीत प्लिनीने सैनिकी सेवा सोडली असावी.
- "बेला जर्मानिए" (Bella Germaniae) हे जर्मनीतील युद्धांवर आधारित त्याचे एक विख्यात ग्रंथ होते, पण ते आता उपलब्ध नाही.
- प्लूटार्क, टॅसिटस आणि सुवेटोनियससारख्या रोमन इतिहासकारांनी या ग्रंथाचा आधार घेतला होता.
- त्याच्या सात पुस्तकांपैकी फक्त "नॅचरल हिस्टरी" हेच संपूर्ण उपलब्ध आहे.
- त्याच्या अन्य ग्रंथांमध्ये व्याकरण, पोंपोनियस सेकुंडस याची चरित्रे, रोमचे इतिहास, जर्मनीतील युद्धांवर अभ्यास, आणि भालाफेक तंत्रावर लेखन सामील होते – पण ही ग्रंथं आता लुप्त झाली आहेत.
भारताविषयी प्लिनीचे वर्णन
- इ.स. 77 मध्ये प्लिनी द एल्डरने भारतावर अत्यंत महत्त्वपूर्ण लेखन केले, जे रोमन साम्राज्य आणि भारत यांच्यातील व्यापार व सांस्कृतिक संबंध स्पष्ट करते.
- त्याचे भारतावरील वर्णन अचूक नसले तरी त्यातून रोमनांना भारतीय संस्कृतीबद्दल किती कुतूहल होते हे दिसून येते.
- त्याने भारताला "जगातील सोन्याचा खड्डा" असे संबोधले.
- भारतीय हस्तकला, मसाले, दागिने आणि कापड या गोष्टींवर रोमन सरदारवर्ग अक्षरशः फिदा होता.
- त्याच्या लेखांमध्ये रोममधून भारतात मोठ्या प्रमाणावर संपत्ती वाहून गेल्याचा उल्लेख आहे.
- १६व्या शतकात पोर्तुगीजांनी अशा प्रकारे भारतात त्यांचे दक्षिण अमेरिकेतील चांदीचे भांडार ओढले जात असल्याबद्दल तक्रार केली होती.
- हे सोने भारताच्या दक्षिणेकडील समृद्ध बंदरांमार्फत भारतात येत असे आणि पुढे स्थानिक राजवटींमध्ये प्रचलित होत असे. उदाहरणार्थ, कनिष्क राजाने रोमन नाण्यांचे वितळवून आपल्या नाण्यांमध्ये त्याचा नमुना वापरला होता.
नॅचरल हिस्टरी – विश्वकोश
- नॅचरल हिस्टरी हे रोमन साम्राज्यातून आजपर्यंत संपूर्ण स्वरूपात उपलब्ध असलेले सर्वात मोठे एकल पुस्तक आहे.
- काही इतिहासकारांच्या मते, हेच पहिले विश्वकोशासारखे पुस्तक होते.
- या ग्रंथात ३७ पुस्तके (volumes) समाविष्ट आहेत.
- प्लिनीने वैयक्तिक अनुभव, पूर्वीच्या लेखकांची मते आणि इतर ग्रंथांमधील उतारे यांचा आधार घेतला आहे.
- त्याने "निसर्ग म्हणजे जीवन" याचा अभ्यास करण्याचा हेतू स्पष्ट केला आहे.
- त्याने साहित्यिक अलंकार टाळून साध्या पण समृद्ध भाषाशैलीत हे लेखन केले आहे.
- या ग्रंथातील एक विशेष वैशिष्ट्य म्हणजे त्याने १०० हून अधिक स्रोतांचे स्पष्टपणे उल्लेख केले आहेत.
- पहिलं पुस्तक म्हणजे उर्वरित ३६ पुस्तकांचे सार असून त्यामध्ये त्याने वापरलेले लेखक व ग्रंथांचे यादीसह उल्लेख आहेत.
- दुसरं पुस्तक खगोलशास्त्र व ब्रह्मांडावर आधारित आहे, जे संपूर्ण ग्रंथाचा योग्य प्रारंभबिंदू मानले जाते.
निष्कर्ष
प्लिनीचा जन्म इ.स. 23/24 मध्ये झाला असून इ.स. 79 मध्ये वेसुव्हिअसच्या उद्रेकात त्याचा मृत्यू झाला. त्याचे "नॅचरलिस हिस्टोरिया" हे ग्रंथ विश्वकोश प्रकाराच्या लेखनशैलीचा आदर्श ठरले. भारतासंबंधी त्याचे लेखन आजही भारत-रोम यांच्यातील प्राचीन व्यापाराच्या अभ्यासासाठी मौल्यवान स्रोत मानले जाते.
Subscribe Our Channel